Ik kreeg een mailtje van een vriend, die naar een uitvaart was geweest. Hij schrijft me dat de weduwe een paar dagen later naar het graf terugkeerde met haar zoon en haar kleinzoon van drie. De kleuter zag het prachtige witte zand op het graf, en besloot dat het tijd werd een mooi zandkasteel te maken. Mijn vriend schrijft me dat hij dit vroeger ontzettend zou hebben gevonden, en nu de poëzie herkent dat een kleinzoon zandkastelen maakt op het graf van zijn opa.

Het deed mij denken aan Berlijn, waar ik afgelopen zomer tweemaal een week kon doorbrengen. Een stad met nogal wat geschiedenis, en in het centrum het Holocaustmonument. Een van mijn reisgenoten vond het vrij schokkend dat mensen op het monument waren geklommen en daar ontspannen in het zonnetje zaten te picknicken, met een biertje erbij. Ik heb er later in Nederland ook iemand schande van horen spreken.

Mij trof het ook, maar om een andere reden. Ik vond het namelijk wel prima dat het leven zijn loop hernam. Er was iets terugveroverd op het verleden. Zoals een kind een zandkasteel kan bouwen op het graf van zijn grootvader.

Wie in Berlijn even verder wandelt, zal een kale parkeerplaats zien op de plaats waar Hitlers bunker heeft gestaan. Er is niets van over, en het enige wat eraan herinnert is een klein bord met wat uitleg. Er staan voortdurend mensen stil om het bord te lezen. Die hebben moeite gedaan om de plek te vinden, want het is niet aangegeven en het staat ook niet in de reisgidsen.

Ik geloof dat het twee kanten zijn van dezelfde medaille: we herdenken soms op onverwachte plaatsen en we veroveren soms iets terug. In beide gevallen is vermeden dat we de gevangenen van het verleden zijn.