Het graf op de foto behoort aan een S.J. Hardingham. De Australische artillerist is op 25 september 1941 gesneuveld bij Tobroek. Ik zou nu willen schrijven “hij was twintig jaar oud”, maar dan zou ik dit stukje beginnen met drie staccato zinnen, zou het accent automatisch komen liggen op de laatste en kortste, en zou ik benadrukken dat de gesneuvelde in feite nog een jongen was. Een cliché.

Een cliché is ook de constatering dat wie schrijft over de dood, merkt dat woorden tekortschieten. Dat is echter niet erg. De ontoereikendheid van onze taal maakt grafschriften aangrijpend. Hier zijn er negen uit Tobroek:

1. The world can never be just the same. Mother.
2. He had the grit to do his bit.
3. Duty nobly done.
4. He was too young to die. Had he lived his normal span, could he have died a better man?
5. The stars shine on the grave of one we loved, but could not save.
6. We have lost – heaven has gained – one of the best this world contained.
7. Virtutis gloria merces (‘roem is het loon van moed’; clanmotto)
8. Courage is the price that life exacts for granting peace.
9. He gave his life for king an country. In God’s care.

Ik heb bij de graven van Tobroek staan huilen als een kind. Bij het laatste grafschrift voelde ik me echter wat ongemakkelijk, en niet wegens de spelfout. Het probeert namelijk betekenis te geven aan het sneuvelen van een jonge man, die zijn leven zou hebben gegeven voor een groter doel. Zo’n strijdbaar opschrift druist in tegen mijn levensgevoel, waarvan ik aanteken dat dat ook maar betrekkelijk is. Ik ben immers gevormd door een ongekende welvaart, door een ongekende mogelijkheid tot individuele ontplooiing en door een ongekende scepsis ten aanzien van grotere doelen. Leefde ik in een andere cultuur, ik zou het laatste grafschrift misschien inspirerender hebben gevonden.

De grafschriften die mij het meest raken, zijn nummer één en twee. De eerste door zijn rauwheid. De moeder constateert dat alles anders is geworden. Ze geeft er geen nadere invulling aan, ze doet geen uitspraak over de kwaliteiten van haar zoon en zegt zelfs niet dat ze verdriet heeft. Haar reactie is nog directer.

De tweede lijkt een standaardversje, maar een Google-search levert me nul treffers op. Het lijkt bedacht door een Australisch gezin dat ons eraan wilde herinneren dat hun achttienjarige zoon er niet voor was weggelopen zijn bijdrage te leveren.

Het derde grafschrift is dat van S.J. Hardingham. Duty nobly done. De formulering is een van de clichés die je uit piëteit wil vermijden en die, door de beperkingen van onze taal, zo onvermijdelijk zijn. Hardingham deed zijn plicht en hij deed het zonder egoïsme. De rest is bijzaak.