Nog even over de memoires van maarschalk Zjoekov. Ik ben al geruime tijd bezig met die baksteen (een, twee, drie) maar het schiet niet echt op. Ik heb een wat rare manier van lezen, waarbij ik het liefst een computer (of smartphone) bij de hand heb om dingen op te zoeken. Als kind zat ik al het liefst te lezen bij de kast met de Winkler Prins. Tegenwoordig is het makkelijker om informatie erbij te nemen: een landkaart erbij, even opzoeken wat de Yelnya-salient is, en hoe zat het ook alweer met de ondertekening van het Ribbentrop-Molotov-pact?
Waar een boek in principe één verhaal vertelt en de auteur bepaalt welke kant dat op gaat, wil ik ook andere dingen kunnen weten. Kunnen nadenken over wat hij niet vertelt. Eigenlijk zouden boeken moeten zijn uitgerust met hypertekst, zodat de regie niet meer bij de auteur ligt. (Bij mijn Hannibalboek heb ik serieus overwogen de materie te presenteren als een soort puzzel, waarbij de lezer kon kiezen welk pad hij afwandelde. Het was niet voldoende complex om een meerwaarde te zijn.) In elk geval: het boek van Zjoekov vordert langzaam.
Voorbereidingen
Maar met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog wordt het interessanter. Ik meende altijd dat de Sovjet-Unie slecht was voorbereid op de Duitse aanval. Men hield er rekening mee. De Sovjet-generaals hebben nagedacht over een preventieve aanval. Stalin koos echter, om redenen die in elk geval ik niet helemaal begrijp, voor appeasement. Kortom, ik dacht dat de Sovjet-Unie eigenlijk slecht was voorbereid.
Zjoekov vertelt een ander verhaal. Men had zich wel degelijk voorbereid, maar op de verkeerde oorlog. De Sovjet-generaals verwachtten een aanval op de Oekraïne, waar voor de Duitsers het meeste te halen viel en waar snel viel door te stoten naar de Kaukasus. (Ik bedenk dat ik de anekdote over de cognacfabriek in Yerevan hier naadloos past.) De Duitsers vielen echter aan over een breed front. Zjoekov erkent dat de Sovjet-voorbereidingen er op dit punt dus faliekant naast hadden gezeten.
Een vraag die bij mij opkwam: zouden die voorbereidingen beter op de situatie toegesneden zijn geweest als het Rode Leger niet gezuiverd was in de jaren dertig? Zouden er dan meer meningen zijn geweest en was er dan een grotere kans geweest dat de generale staf de juiste analyse had gemaakt? Zjoekov erkent het probleem maar wijdt er weinig woorden aan. Hier proef je dat de censor over zijn schouder meekeek.
Veeg uit de pan
Een ander voorbeeld is de beschrijving van de ketelslag bij Kyjiv. Daar dreigde een enorm Sovjet-leger omsingeld te raken. Het staat vast dat maarschalk Semjon Boedjonny en een van diens officieren aan Stalin suggereerden dat ze zich op beter verdedigbare posities zouden terugtrekken. Stalin stuurde maarschalk Timosjenko om deze terugtrekking te verbieden. Toen de omsingeling eenmaal een feit was, kwam uit Moskou een verbod om uit te breken. Met catastrofale gevolgen. Zjoekov heeft een ander verhaal: volgens hem had Boedjonny’s officier Stalin overgehaald Kyjiv niet op te geven.
Dit geen onbeduidend verschil. Die officier was namelijk niemand anders dan Chroesjtsjov, die weliswaar mede dankzij Zjoekov aan de macht was gekomen, maar zich evengoed van hem had ontdaan: in 1957 viel Zjoekov in ongenade. Hij zal hebben geweten dat dit het lot is van een king maker, maar de wrok was er en in de autobiografie, waarmee hij in 1958 begon, geeft hij een veeg uit de pan. Eind jaren zestig, toen Chroesjtsjov plaats had gemaakt voor Brezjnev, had de Sovjetcensor er weinig moeite mee.
Zoals wel vaker: als we de grote nederlagen van het Rode Leger in 1941 willen begrijpen moeten we niet op zoek naar één oorzaak.
1. De top van het Rode Leger zat vol met veteranen uit de Russische Burgeroorlog. Boedjonny is daar een voorbeeld van. Zij hadden in 1941 geen idee wat hen te wachten stond.
2. Stalin kon niet beslissen welke strategie te volgen.: tanks als ondersteuning van de infanterie of tankeenheden als onafhankelijk aanvalswapen.
3. Het Rode Leger zat in 1941 midden in een reorganisatie; de nieuwe verdedigingslinie aan de Duits-Russiche grens was nog lang niet klaar.
4. Stalin had zichzelf wijsgemaakt dat Hitler niet zou aanvallen en bevolen om de Duitsers op geen enkele manier te provoceren.
Deze lijst is niet compleet.
“Een vraag die bij mij opkwam: zouden die voorbereidingen beter op de situatie toegesneden zijn geweest als het Rode Leger niet gezuiverd was in de jaren dertig?”
Waarschijnlijk niet. De onderliggende aanname van deze vraag is dat het Rode Leger voor de zuiveringen wel voorbereid was (Richard Overy, Ruslands Oorlog). Die is hoogst dubieus.
“Zouden er dan meer meningen zijn geweest en was er dan een grotere kans geweest dat de generale staf de juiste analyse had gemaakt?”
Dit zijn twee vragen die tamelijk los van elkaar staan.
Er waren meer meningen. De nieuwlichters Frunze en Tuchatsjevsky waren dan wel dood, hun opvattingen niet. Zjukov zelf was er bekend mee. Precies daarom was het Rode Leger begin september 1941 in staat bij Jelnia in de tegenaanval te gaan.
Of de generale staf de juiste analyse had gemaakt is irrelevant. Het had slechts de bevelen van Stalin op te volgen. Zie punt 2 hierboven; dit speelde gedurende het hele decennium 1930 – 1940.
Van groot belang is dus dat Stalin in 1941 tot het besef kwam dat hij deskundig militair advies nodig had om de Duitse aanval te overleven. De oude garde werd op een zijspoor gezet en het Rode Leger werd volgens de opvattingen van Frunze en Tuchatsjevsky gereorganiseerd, terwijl het midden in een vernietigingsoorlog zat.
Dus Sowjet generaals hebben nagedacht over een preventieve aanval op Duitsland. Daarmee zijn we bij de Historiker Streit uit zo ongeveer 1980: Duitsland heeft met operatie Barbarossa dus nog net op tijd een aanval van Stalin weten te voorkomen. Dus wiens schuld is WO-II dan? Duitsland, Rusland, USA? Dat thema ligt nogal gevoelig.
Die discussie is inmiddels wel afgerond. De suggestie dat Stalin werkelijk een preventieve voorbereidde, geldt niet langer als serieus punt van discussie.
Als ik me goed herinner ging de Historiker Streit over de uniciteit van de Holocaust. Het begon met een artikel van Ernst Nolte. Habermas was zijn felle tegenstander. Met operatie Barbarossa heeft het eigenlijk niets te maken. Gelukkig is het Schnee von Gestern.
En nog een, nee Martin, de Historikerstrijd ging erover dat Ernst Nolte opperde dat het Nationaal-Socialisme een reactie op het Bolsjewisme was. Hij ging niet over de kwestie van een vermeende preventieve aanval van de Sovjet-Unie onder Stalin op Duitsland rond 1941.
Verder, volgens een ex-gelovige:
‘Na de sluiting van de twee pacten met Duitsland verkeerden Stalin en Molotov in een triomfantelijke stemming. (…) Maar Hitlers makkelijke overwinning op Frankrijk op Frankrijk in juni 1940 kwam als een onaangename verrassing (…) Dat Stalin Hitler zou hebben vertrouwd, is een fabeltje. Hij besefte dat een Duitse aanval onontkoombaar was. Maar hij stelde zich gerust met de gedachte dat Duitsland zich niet opnieuw in een tweefrontenoorlog zou storten. Stalin verwachtte de Duitse aanval dus pas nadat met Groot-Brittannië zou zijn afgerekend, op zijn vroegst in 1942. (…) In mei 1941 volgde Stalin Molotov op als premier.(…) De berichten over een op handen zijnde Duitse aanval beschouwde hij als Britse desinformatie. Toen de Wehrmacht, ondersteund door Finnen, Hongaren en Roemenen (en Slocaken BS) op 22 juli 1941 de aanval inzette, was Stalin overrompeld. De ironie van het geval wilde dat het Rode Leger tegen de vijand was opgewassen. Tegenover de drie miljoen soldaten die Hitler (…) in het veld bracht stonden in de grensdistricten ook ongeveer drie miljoen Sovjet-Militairen. Tegenover 3600 Duitse tanks kon het Rode Leger er 14 à 15.000 in het veld brenhgen, waarvan 1800 modern en van goede kwaliteit. Het Rode Leger had een ruim overwicht in artillerie en vliegtuigen. Als Stalin de klap had zien aankomen, was Hitler kansloos geweest.’
Erik van Ree, ‘Wereldrevolutie. De communistische beweging van Marx tot Kim Jong Il. (Amsterdam 2005), pag. 133-35
Tsja…
Door zijn pacten met Hitler had Stalin er voor gezorgd dat de Sovjet-Unie nu een ruime grens met Duitsland had gekregen die er eerst niet was…tsja…
“De ironie van het geval wilde dat het Rode Leger tegen de vijand was opgewassen. ”
Daar ben ik het niet mee eens. Veel van de Duitse militairen waren veteranen, terwijl de Russen alleen recent in Finland gevochten hadden.
De Duitse tanks waren veel moderner dan de Russische, die niet geconcentreerd waren, en die de Russen niet tactisch konden inzetten omdat men niet getraind had hoe.
Maar wat ik vooral mis is het verschil in luchtmachten, waar de Duitsers veel en veel beter waren – de verrassingsaanval vernietigde vele Russische vliegtuigen op de grond.
Het gedeeltelijk gemechaniseerde Duitse leger was ook veel sneller en brak vele malen door een starre Russische verdediging.
Ik denk niet dat begin 1941 gesteld kan worden dat “het Rode Leger tegen de vijand was opgewassen”. Dat duurde even.
Van Ree was ooit een fanatieke Maoïst. Hij heeft ook een apart boek over Stalin uitgebracht. Misschien is kijk hij daardoor nog steeds te ‘rozig’ naar deze kwestie.
Met T-34 hadden de Sovjets op zich toch wel een behoorlijke tank toch (1 model van die 1800?)
” Dus Sowjet generaals hebben nagedacht over een preventieve aanval op Duitsland” Dat is geen opzienbarende mededeling. Het zou heel vreemd zijn geweest als ze dat niet hadden gedaan. Een beetje legerleiding denkt over allerlei scenario’s na. Zoals dat In de tijd van de koude oorlog goed is nagedacht over grote en kleine kernoorlogen zowel door de NAVO als door het Warschau-pact. Maar dat wil helemaal niet zeggen dat zulke analyses ooit de status van een serieus plan krijgen. Integendeel, ze hebben juist eraan bijgedragen dat er geen kernoorlog is uitgebroken. Het nadenken van de Sovjets kan best de conclusie hebben opgeleverd dat Rusland veel beter is in verdedigen dan in aanvallen, zoals in Finland beschamend bleek. Schrijft Zhukov daar iets over?
Dat Barbarossa dus net op tijd was is een veel te vergaande conclusie.
Ik geloof dat Chroetsjov in die tijd politiek commissaris was binnen het Rode Leger. Die hielden een waakzaam oog op de ‘echte’ officieren.
(De Duitse massamoorden in de Sovjet-Unie begonnen formeel met Hitler’s ‘commissarissen bevel’ om deze functionarissen meteen te liquideren. Deze order werd steeds meer uitgebreid tot er ook Joden steeds massaler mee werden vermoord.)