De Mona Lisa, de doeken van Delacroix, de Venus van Milo: er is geen hond die in het Louvre naar de afdeling Oude Nabije Oosten gaat, en dat is ook wel zo fijn, want hier kun je dus op je gemak kijken naar voorwerpen die je nergens anders zult zien. Zoals de Gierenstèle die de Sumerische stadstaat Lagash oprichtte om te vieren dat het zijn buur Umma had verslagen.
De fragmenten van het reliëf zijn in de jaren tachtig van de negentiende eeuw door Franse archeologen opgegraven in het antieke Girsu (in het zuidoosten van wat nu Irak heet). Uiteraard waren er bij de opgraving pottenkijkers: een avontuurlijk ingestelde Arabier moet zich op een bepaald moment op de opgraving hebben gewaagd en ook wat hebben staan spitten. Daarbij vond hij een fragment van de stèle, dat hij later verkocht aan het British Museum. Sinds 1932 zijn alle fragmenten te zien in het Louvre: een manshoge stele die we kunnen dateren rond het midden van de vijfentwintigste eeuw v.Chr. De piramiden waren al gebouwd, Stonehenge was in bedrijf, in Nederland werd het wiel geïntroduceerd.
Een deel van de afbeeldingen toont hoe de goden in gevecht zijn: de oorlogsgod Ninurta valt te identificeren. Naast de mythologische scènes zijn er afbeeldingen met een meer historisch karakter: we zien hierboven bijvoorbeeld hoe koning Eannatum van Lagash een groep soldaten aanvoert. We zien ook een marcherend leger en een religieus tafereel. De Sumerische tekst legt uit dat Lagash met Umma heeft gestreden over wat landbouwgrond en eindigt met de belofte van de laatste stad nooit meer aan Lagash’ bezittingen te komen.
Het plaatje hierboven is interessant omdat het een groep soldaten toont in een zogeheten falanx: een opstelling waarbij de soldaten zó dicht tegen elkaar aan staan dat hun schilden elkaar overlappen, waardoor elke strijder medeverantwoordelijk is voor de veiligheid van zijn buurman. Het eigenlijke gevecht, waarin twee falanxen op elkaar stuiten, moet iets hebben gehad van een rugby-scrum, waarbij men elkaar weg probeert te duwen. Wie onder de voet werd gelopen, werd vertrapt door de zegevierende falanx en werd na afloop gedood of als krijgsgevangene verkocht. Tijdens het eigenlijke gevecht probeerden de soldaten de kracht van de vijandelijke falanx te breken door tegenstanders te doden met speren of lansen.
We kennen deze manier van vechten vooral uit het oude Griekenland, maar de waarheid gebiedt te zeggen dat ze deels onbegrijpelijk is. Zo woedt er een heel debat over de betekenis van het moment dat wordt aangeduid als othismos: is dat een aanduiding voor de scrum zelf en was er weinig ruimte voor tactische improvisatie en expertise van handige speervechters, of is het een metafoor voor de hele veldslag en speelden de capaciteiten van de individuele strijders een rol? Om voor de hand liggende redenen zijn geen wetenschappelijke experimenten uitgevoerd.
Dit debat zélf is ook interessant. De aanhangers van de eerste theorie verdedigen namelijk ook vaak dat er onder de soldaten iets als een “geest van de falanx” heerste: een saamhorigheid die zich vertaalde in een gevoel dat men ook samen verantwoordelijk was voor de stad in vredestijd. Het begin van de democratie. Deze theorie heeft evident ideologische connotaties.
Dat wil op zich niet zeggen dat ze onjuist is, maar het roept wel de vraag op waarom de democratie wél is voortgekomen uit de Griekse falanx en niet uit de Sumerische. Het kan overigens heel goed zijn dat men in Sumerië verder is gekomen op de weg naar de democratie dan uit ons tekortschietende bewijsmateriaal blijkt. We weten het gewoon niet.
[Dit was de vierennegentigste aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
“het roept wel de vraag op waarom de democratie wél is voortgekomen uit de Griekse falanx en niet uit de Sumerische.”
Omdat ze daar allemaal moslims zijn, toch?? 😉
Zonder gekheid, het verschil zou kunnen liggen in de staatsvorm. De Griekse stadstaten waren natuurlijk geen liberale democratie vol rechten voor het individu, maar ik heb reden aan te nemen dat het er anders aan toeging dan in de Sumerische stadstaten. We hebben daar (neem ik aan) geen bronnen over, maar het zou zomaar kunnen zijn dat de soldaten daar wat minder vrijwillig dienden, en 9dus?) ook geen saamhorigheidsethos ontwikkeleden wat dan weer (niet) ten goede kon komen aan hun maatschappij. Individualisme kwam in het Midden Oosten niet echt van de grond. Maar nogmaals, speculatie.
We weten er wel iets van, en het lijkt erop dat de instituties die in Griekenland een alternatief werden voor de pre-oligarchische staatsvormen, er ook waren, zoals een volksvergadering die mocht luisteren naar wat anderen hadden besloten en een raadgevend orgaan. Ook ligt de macht duidelijk bij de oorlogsleiders en minder bij de religieuze autoriteiten. Een verschil is de afwezigheid van een oude aristocratie. Kortom, het is complex.
Daarvoor ben je wetenschapper. Als het niet complex was geweest had je maar weinig belangstelling gehad.
“Om voor de hand liggende redenen zijn geen wetenschappelijke experimenten uitgevoerd”
Loopt er niet ergens een siliconen wizard rond om hier een computersimulatie van te maken?
Is een computersimulatie noodzakelijk?
Ik bedoel: zoals paintball een redelijk getrouwe nabootsing kan zijn van een vuurgevecht, is er niet zoiets denkbaar voor een veldslag met falanxen? Stompe wapens en beschermende kleding?
Als iemand zoiets verzint: ik zou best durven meedoen. Naam en e-mailadres bij de redactie bekend.
Om maar te zwijgen van de mogelijkheden voor het witte doek, een profiteursregisseur zou hier eens een materiaal mee kunnen verzamenel. Hoe belangrijk is wetenschap bij moderne kunstvormen zoals de film, het boek. Het siert in ieder geval als het accuraat is, ja toch
Is de falanx niet de basistactiek van de ME bij voetbal- en krakersrellen? Geef de hooligans ook van die schilden en je hebt een aardige simulatie.
Aan de andere kant weten de hooligans misschien niet wat ze met die schilden aanmoeten. En dan gaan ze er mee gooien of er op kauwen en dan worden ze vies.
Daar heb ik ook aan zitten denken, maar het vallen en niet doodgaan door vertrapping is een serieus probleem.
Dit is niet te simuleren, ik betwijfel zelfs of je de data hebt voor een computersimulatie. Mensen gaan zich heel anders gedragen als ze met echte scherpe speren gestoken worden, en nog weer anders als ze daarin geoefend worden.