Eerst maar even de disclaimer die hoort bij mijn korte doch irrelevante reeks “toerist in”: ik ben voor het eerst in Oezbekistan en heb nog niet het idee dat ik er met veel verstand van zaken over kan schrijven. Desondanks neem ik u vandaag mee naar een moskee in Margilan in de Fergana-vallei. Gebrek aan kennis van zaken heeft immers nog nooit oudheidkundige ervan weerhouden zijn mening te geven.

Margilan is een oeroud koopmansstadje, één van de kandidaat-locaties van een in deze contreien gelegen stad Antiochië. Er wordt zelfs verteld dat Alexander de Grote hier is geweest en dat de plaatselijke bevolking hem toen onthaalde op murk (“kip” in de Indo-Iraanse talen) en naan (“brood”), waarvan “Margilan” dan zou zijn afgeleid. Dat is natuurlijk onzin, al was het maar omdat Alexander hier nooit is geweest, maar dat Margilan oud is, staat buiten kijf. Het werd pas in de twintigste eeuw overvleugeld door het nabijgelegen militaire garnizoen en bestuurscentrum Fergana, waarvan Margilan nu in feite een buitenwijk is.

Margilan is wat conservatief. Je ziet het aan de huizen met kleine ramen: men leeft naar binnen gekeerd, de vrouwen en de kinderen worden afgeschermd van de blikken uit de buitenwereld. In 1820 bouwde een vermogende familie hier de Shahar-moskee: een betrekkelijk klein complex, bestaande uit een open, van hout gemaakte gebedsplaats voor in de zomer en een kleine zaal voor in de winter. Daar telde ik zo’n vijftig gebedsmatten, wat een aanwijzing is voor de omvang van de congregatie.

Een eeuw later kwam de Russische Revolutie en na een lokale opstand in de Fergana-vallei, waar voor het eerst in de geschiedenis islam en republikanisme werden gecombineerd, werd de islam onderdrukt. De moskee werd gesloten en zou later als woonhuis in gebruik worden genomen. Toen Stalin in de jaren dertig de grote zuiveringen deed en zich ontdeed van alle koelakken – eigenlijk rijke boeren, maar het begrip werd opgerekt tot iedereen die in de weg liep – week de rijke familie uit naar het Arabische Schiereiland.

Na de instorting van de Sovjet-Unie veranderden de zaken. Het zelfstandige Oezbekistan moest zichzelf uitvinden, wat bijvoorbeeld betekende dat men zich opzichtig ontdeed van de symbolen van het oude bestel. Zo zagen we ergens een monument voor de gevallenen van de Tweede Wereldoorlog dat stond te verkruimelen, terwijl de grote Sovjet-ster was weggebeiteld. Ik vond het wel symbolisch dat het eigenlijk maar half was gedaan: er zijn nog volop sporen van de Sovjet-Unie.

Terug naar de moskee: ineens was er ruimte voor de islam. Zo’n 80% van de bevolking is van huis uit islamitisch, wat overigens – en ik zeg dit met enige nadruk – niet wil zeggen dat het hier lijkt op het Midden-Oosten. Ik vind het vooral op Bulgarije lijken en vermoed dat die Oezbeekse islamitische bevolking net zo islamitisch is als de katholieken in Nederland katholiek zijn: het interesseert ze zó weinig dat ze de moeite niet nemen zich uit de parochie uit te schrijven. Ik heb in Oezbekistan nog geen tulbanden gezien en één oproep tot gebed gehoord. Kortom, dat “islamitisch land” lijkt maar een etiket, al weet ik dat er zo’n tien jaar geleden in de oostelijke Fergana-vallei aanzienlijke, religieus-geïnspireerde onrust is geweest.

Er zijn namelijk wel degelijk Oezbeken voor wie het geloof belangrijk is. De moskee in Margilan werd weer in gebruik genomen. De schilderingen doen me een beetje denken aan foto’s die ik heb gezien van moskeeën nog wat verder naar het oosten. In elk geval zag ik zoiets nog nooit in de Arabische of Turkse wereld, al denk ik ooit zoiets te hebben gezien in Iran bij de Kaspische Zee.

Men lijkt erbij de restauratie van uit te zijn gegaan dat het geloof zou groeien, want aan de binnenplaats voor de zomermoskee werd een extra vleugel toegevoegd waar mensen konden bidden, terwijl de binnenplaats zelf werd overdekt met een aluminium constructie. De loop kwam er, zo vermoed ik, echter niet in: toen wij er aankwamen, was het middaggebed net afgelopen en we zullen maar een stuk of twintig mannen naar buiten hebben zien komen wandelen.

Mannen: het is wat wonderlijk dat er geen vrouwen waren, want de Oezbeekse steden ogen in andere opzichten als plaatsen waar de emancipatie vrij ver is gevorderd. Er werd me verteld dat het in behoudende kringen gebruikelijk is dat vrouwen thuis blijven, en ik heb geen aanleiding om aan die informatie te twijfelen. De moskee van Margilan zal die zijn van een wat traditionele groep, even behoudend als vriendelijk.

De geestelijken worden opgeleid aan madrassa’s die door de Oezbeekse staat worden gecontroleerd, en de overheid controleert ook de moskeeën. Toen ik iemand vroeg of er ook staatstoezicht was op de christelijke kerken in Oezbekistan – Armeens, Russisch-Orthodox en Rooms Katholiek – was hij duidelijk van zijn à propos gebracht. Later vertelde hij me dat hij vermoedde van niet, omdat het christendom geen grote godsdienst is in dit land.

Tot zover dit stukje. Ik was vandaag vroeg wakker en ik heb wat napret van de waterpijp en het bier van gisteravond, en hoor in mijn hoofd nog de Russische hiphop waarnaar ik heb geluisterd. Oezbekistan is een interessant land, zoveel is duidelijk. Ik reis nu door naar Termez en ben nieuwsgierig wat me daar te wachten staat.