Het is u vergeven als u nog nooit hebt gehoord van Thubursicum Numidarum, want het was een nogal obscuur Romeins stadje in Numidië. Tacitus zou het één keer kunnen vermelden maar zelfs dat is niet zeker, want hij heeft het over Thubuscum en er zijn andere kandidaten.
Ik belandde er afgelopen december dan ook min of meer bij toeval. Ik was in Madauros geweest, er was tijd over en de bewakers van Madauros wisten nog iets dat ons zou boeien. Zo belandden we op een volkomen onbekende opgraving met een theater, een forum, een tempel op een heuvel en een waterheiligdom bij de bronnen van de rivier de Medjerda, die oostwaarts stroomt via Bulla Regia naar Utica.
Ik maakte in Thubursicum Numidarum, dat tegenwoordig Khamissa heet, een foto van bovenstaand grafsteentje van twee dames. Het staat bekend als EDCS-75600254. De linkse Thubursicaanse heette Antonia Prima, de rechtse heette Artema Tertia. Ze moeten ongeveer tegelijk zijn overleden – anders is het wat vreemd dat ze één steentje kregen – en een ware twee-eenheid zijn geweest. Ik denk niet dat het geliefden waren. Het leeftijdsverschil zou op oma en kleinkind kunnen duiden. Zoals zo vaak weten we het niet.
Ze werden allebei heel oud. De rechtse bereikte de gezegende leeftijd van vijfenzeventig en de linkse werd honderd-en-vijftien. Althans, dat staat op het steentje. Theoretisch is het mogelijk, maar er is in feite iets heel anders aan de hand: de nabestaanden wisten niet hoe oud de twee waren geworden. Ze waren er eigenlijk altijd geweest. Dus kregen ze hoge leeftijden mee, waaruit bleek dat de goden deze dames lange levens hadden gegund. Daarbij werd een mooi rond getal gezocht.
Dit was in de Oudheid heel gebruikelijk. Ik heb het wel eens uitgezocht voor de stad Mainz: iedere soldaat – mensen over wie een administratie werd bijgehouden – stierf keurig op een jaar dat deelbaar was door vijf.
Men had destijds een ander leeftijdsbewustzijn, men telde anders. Precieze leeftijden waren natuurlijk ook niet zo belangrijk. Er bestond immers nog geen pensioenopbouw of wat dan ook, dus waarom zou je het ook willen weten?
Leuk. Misschien is de gewoonte bij Surinamers om elke verjaardag deelbaar door vijf daar aan verwant. ( bigy jari)
En nu ben je gewoon generatie Nix, Millennial of Boomer. Voordeel boven leeftijd is dat het niet veranderd.
Nederlandse grafstenen doen in het algemeen ook aan geboorte- en sterftejaar, met leeftijd alleen impliciet.
Maar in begraafboeken van voor ca 1800 staat nu juist wél vaak de (precieze) leeftijd van de overledene vermeld. In aangiften van overlijden na 1800 trouwens ook.
Weet iemand wat die schep en die passer (tenminste, ik gok dat het een passer is) links onderaan betekenen? En ik vraag me af waarom er onder Artema geen gereedschap is gebeiteld.
Goede vraag. Ik weet het namelijk ook niet. Het is niet het teken van Tanit dat je, wat verder in het kustgebied, vaak ziet.
“destijds een ander leeftijdsbewustzijn… precieze leeftijden waren niet zo belangrijk”
Niet alleen destijds, in de oudheid.
De meeste mensen die in de beginjaren zeventige ‘mijn’ ziekenhuis in een Ghanees dorp bezochten kenden hun geboortejaar en precieze leeftijd niet.
Toch is het niet altijd zo dat de leeftijd globaal wordt aangegeven. Op sommige grafstenen (van kinderen vooral?) staan de jaren, de maanden en zelfs de dagen aangeven. Heel ontroerend.
Dat soort inscripties zijn, zo neemt men aan, óf van mensen die geloofden in horoscopen óf christenen die meenden aan te kunnen geven op welk moment iemand in de hemel geboren werd.
Een voorbeeld daarvan is te vinden op de grafsteen van de tienjarige Claudia Victoria uit Lyon. Haar moeder Claudia Severina wist nog heel precies de leeftijd. Op internet zijn afbeeldingen van het dodenmasker van Claudia Victoria te ziien.
Op de foto kan ik het niet goed zien, maar: betreft het werkelijk twee dames? Er staat ARTEMAE TERTI, wat jij kennelijk opvat als de genitivus van Artema Tertia. Dat is dan op zichzelf al opvallend, want we hadden dan TERTIAE verwacht. Maar ARTEMAE TERTI kan ook de genitivus van Artemas Tertius zijn: Artemas als mannennaam is elders ook geattesteerd, en TERTI is dan probleemloos. Op het plaatje is de linker persoon de grootste, dus als er een man in het spel is zal dat ‘m zijn. Dan staan de onderschriften dus verkeerd om, maar de afbeelding is behoorlijk stereotiep dus dat is niet echt een probleem. Voor echtparen is dit type ‘dubbele steen’ niet ongebruikelijk, vandaar mijn vraag. (Afgezien van de duidelijke afronding van de leeftijden lijkt me CXV trouwens veeleer een verschrijving voor -bijvoorbeeld- LXV. Ook als je iemands leeftijd niet weet is 115 onwaarschijnlijk hoog.)
Wat voor je stelling pleit: de linker persoon zou een toga kunnen dragen. Wat ertegen pleit is dat Artemas Tertius zou zijn getrouwd met iemand die substantieel ouder was, terwijl de praktijk was dat een man trouwde met een vrouw die jonger was.
Exceptioneel hoge leeftijden zijn epigrafisch goed gedocumenteerd. Op Djerba schijnt iedereen minstens 120 te zijn geworden.
“Wat ertegen pleit is dat Artemas Tertius zou zijn getrouwd met iemand die substantieel ouder was, terwijl de praktijk was dat een man trouwde met een vrouw die jonger was.” Dat geldt alleen als aan twee voorwaarden is voldaan: 1) Artemas Tertius moet dan inderdaad 75 zijn geworden (dat is goed mogelijk) én zijn vrouw 115 – en dat is, ondanks de epigrafische conventie in Djerba, uiterst onwaarschijnlijk. Juist het feit dat de grafstenen op Djerba iedereen minstens 120 laten worden, pleit tegen het waarheidsgehalte van die 115 in jouw inscriptie. En 2) Artemas en Antonia moeten tezelfdertijd zijn overleden. Dat is best mogelijk, maar we weten het niet. Hoe het ook zij: gefeliciteerd met je EDCS-vermelding!
Of zou er dit staan: Artima(s) f. Terti
Er staat in elk geval ARTEMA, dus zonder s. Maar inderdaad, die volgende E zou ook voorzover ik kan zien best een F. kunnen zijn, wat op zich een aantrekkelijke lezing zou opleveren. In dat geval is Artema dus een zoon (filius), of eventueel een dochter (filia) van Tertius. Ik ken Artema alleen als (heel zeldzame) mannennaam, maar wellicht kent iemand epigrafische dames met die naam?
Artema als nominativus zorgt er in elk geval voor dat de namen beide in dezelfde naamval staan. Ik verbaasde me enigszins over de nominativus Antonia Prima links en de genetivus of dativus Artemae Terti(ae) (of zoals hierboven: Artemae Terti(i) rechts.
Van bijvoorbeeld Augustus worden een concrete geboorte – en sterfdatum gegeven (23 september 63 v. Chr. – 19 augustus 14 n. Chr.). Werd het dan in voorname families wel bijgehouden? Of is hier ook iets aan de hand?
Geachte heer Lendering
Uw blog is hors catégorie.
Deze bijdrage raakt me persoonlijk: de subjectiviteit van leeftijd, wat men in België ouderdom noemt. Mijn oma zou zijn geboren ” in de tijd van Napoleon”. Gestorven in 1973 , tot eenieders opluchting trouwens, maar weinig waarschijnlijk. Napoléon III is ook niet logisch. Ze was als kind bang van Japanners: Russisch -Japanse oorlog?
Dank U: meer heuristiek en epistemologie geleerd bij de Mainzer Beobachter dan gelijk waar.
Heb twee universiteiten doorlopen. Uw blog was beter hoor.
Mijn vrienden zijn frans- of engellstalig. Je blog forwarden is zinloos.Mijn Belgische correspondenten worden afgeschrikt door je geestige domein-naam. Multatuli: huh?
Corresponderen gaat moeizaam: ik heb een Engelse auto-correct en een Zwitsers klavier. Latijn is niet evident.
Bedankt voor je blog.
Thank you. Stay inside, wash your hands.
Dank U , Jona Lendering.
Dank u wel!
Zou er niet dit kunnen staan: Artima(s) f. Terti.
Bij nader inzien is dus deze opmerking overbodig.