Het volgende is echt gebeurd. Ik dronk koffie met een studente die me een raar verhaal vertelde dat ze net had gehoord van een docente. Die was naar bioscoop geweest om Der Himmel über Berlin (1987) te gaan zien. Daar was ze een kennis tegengekomen die er was met een vriend, en zij waren links in de zaal gaan zitten omdat ze de film al van rechts hadden gezien. Welke idioot gaat nou een film uit verschillende hoeken bekijken?
Nou, die kennis van de docente van die studente waarmee ik koffie dronk, dat was ik zelf. Het moet rond 1995 zijn geweest. Dat ik van links wilde kijken omdat ik de film al van rechts had gezien, was een grap van mijn zakenpartner, die me plaagde met het feit dat ik voor de veertiende keer deze film van Wim Wenders was gaan kijken. Misschien maakt het overigens wel degelijk uit waar je in de zaal zit, want het camerawerk in deze film is adembenemend. Als de hoofdpersoon een engel is moet je niet opkijken van een vogelvluchtperspectief of een duikvlucht meer of minder.
Menswording
De film gaat dus over engelen. Dag na dag registreren ze wat de mensen denken en zo nu en dan grijpen ze in door ze wat steun te geven. Een van de engelen, Damiël (Bruno Ganz), wordt zijn “ewige Geistesexistenz” echter teveel.
Ich möchte nicht mehr so ewig drüberschweben, ich möchte ein Gewicht an mir spüren das die Grenzenlosigkeit an mir aufhebt und mich erdfest macht. Ich möchte bei jedem Schritt oder Windstoß “Jetzt” und “Jetzt” und “Jetzt” sagen können und nicht wie immer “seit je” und “in Ewigkeit”.
In goed Nederlands: anders dan zijn collega Cassiël (in de joodse mystiek weleens omschreven als de engel van de eenzaamheid), wil deze Damiël mens worden. Zijn oneindige tijd en zijn onbegrensde kennis – een deel van de film speelt in de prachtige staatsbibliotheek aan de Potsdamer Straße – wil hij opgeven om beslissingen te gaan nemen die consequenties krijgen. Voor wie niet alles weet en voor wie niet de tijd heeft om vergissingen ongedaan te maken, zijn keuzes nooit vrijblijvend en dat geeft het leven van een mens, anders dan dat van een engel, betekenis en diepgang.
Topzwaar
Damiël wordt verliefd op een trapezewerkster. Ze zijn tegenpolen: de een is engel die mens wil zijn, de ander is een mens die engel wil zijn. Na nog wat wederwaardigheden neemt hij uiteindelijk het besluit mens te worden. Als ik de scène beschrijf lijkt hij topzwaar: Damiël loopt over de Lohmühlenbrücke, dus van de ene naar de andere oever, en dwars door de Muur. Op de Muur lezen we ook nog de graffito “We can be heroes” (want Berlijn dus Bowie). Gek genoeg stoort het niet.
De film kent enkele nevenplots. Een Amerikaanse acteur speelt een rol in een historische film – Berlijns verleden is alleen aanwezig in herinneringen en als verbeelding – en heet Peter Falcke. Hij wordt ook gespeeld door Peter Falcke die zo, door onder zijn echte naam te spelen in een verder fictief verhaal, een parallel biedt voor Damiëls verlangen naar grotere echtheid. Daarnaast loopt er een oude, halfblinde man doorheen die Homeros wordt genoemd en zich afvraagt waarom het wel mogelijk is een heldendicht over oorlog te maken maar waarom het nog “niemanden ist gelungen ein Epos des Friedens anzustimmen”.
Wat is een mens?
En dat is precies wat Der Himmel über Berlin is: een epos over vrede. We komen allemaal mensen tegen en horen hun gedachten. Een automobiliste die ontdekt verkeerd te zijn gereden, figuranten in een speelfilm, een sombere man in de U-Bahn, mensen bij een Imbiß, een stervende na een brommerongeluk, een vrouw in een wasserette, een zelfmoordenaar en de zanger Nick Cave. Dit is ook het deel dat me eindeloos blijft boeien: je krijgt een beeld van wat mensen zijn. Hun keuzes doen ertoe.
Hier staat het zwakke punt van de film tegenover. Zolang die gedachten flarden zijn, fascineren ze. Je kunt je inleven en er een leven bij bedenken. Het vervelende is dat de trapezewerkster eindeloze gedachtegangen en een lange monoloog krijgt waardoor er voor je wordt gedacht. Een film die helemaal gaat over inleven, staat je dat hier niet toe. Dit is des te ironischer omdat de pointe van de film is dat mens-zijn niet alleen is dat je de diepgang hebt van beperkte tijd en beperkte kennis, maar ook dat je leeft met andere, gelijkwaardige mensen.
Dit gezegd zijnde: wat een film! Misschien is een deel van de spanning wel dat Wenders tot op het randje gaat met symboliek: een bibliotheek, een brug en een muur, een engel en een trapezewerkster, iemand die verlangt echt te leven versus een zelfmoordenaar die het leven afwijst. Er zit poëzie in en, zoals gezegd, een lange monoloog. Zou het ook maar een fractie meer zijn geweest, dan was Der Himmel über Berlin genadeloos mislukt, zoals gebeurde met het vervolg In weiter Ferne, so nah!, waar weinig goeds over valt te zeggen.
Der Himmel über Berlin is onlangs digitaal bewerkt en opnieuw uitgebracht. Zo zag ik de film voor de inmiddels zestiende of zeventiende keer. Opnieuw viel er volop van te genieten, inclusief de gimmick waarom de film het bekendst is: zwartwit zolang het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van de engelen, maar wanneer we kijken als mensen kijken we in kleur.
Het is zo’n geweldige film.
Ik heb de film jaren geleden gezien op de televisie. Ik herinner me er vrijwel niets van, behalve de indruk dat het boeiend was. Maar de film heeft geen enkele blijvende gedachte bij me achtergelaten, hoewel het toch wel geslaagd cinematisch vermaak was.
Als das Kind noch Kind war, war das die Zeit der folgenden Fragen…
Prachtig verhaal. Ik heb wel eens mensen links en rechts naar een schilderij zien kijken. Dat is geen slecht idee. Ik heb de film wel een paar keer gezien, maar die bibliotheek (Haus 2 is, geloof ik, de administratieve naam) was ik totaal vergeten. Dankzij de geplaatste foto, herinner ik me het weer. De trap op de achtergrond ben ik vele malen op en afgelopen. Haus 1 Unter den Linden moet prachtig zijn gerestaureerd, maar is wegens het virus nog niet open geweest.
Ik ben ooit eens speciaal naar die bibliotheek gegaan om van de architectuur te genieten. De nieuwe OBA in Amsterdam lijkt er een beetje op, al is die knusser. Ik zou graag een maand in de Berlijnse bibliotheek zitten.
De Amsterdamse OBA is een mislukte kopie van het Centre Céramique in Maastricht. Dat Jo Coenenzich tijdens het OBA-project terug trok is veelzeggend.
In die Bieb aan Unter den Linden heb ik in de vroege jaren ’90 met een Oostberlijnse vriend het idee gekregen om een Querdenkerarchiv op te zetten. Die in onze stamkroeg ontstane administratie is na een huisfeest door een behulpzame en bovenal vlijtige vriendin samen met de onbeschreven natte bierviltjes opgeruimd. Die terugval zijn we nooit echt te boven gekomen, intussen kwam Internet op en Wikipedia maakte ons idee overbodig.
Maar bij een biertje, mijmerend over onze jonge goden-jaren…
De Stabi is de hele dag erg druk. Vooral met studenten die een studieplek en gezelligheid zoeken, zoals ook in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Ondanks de open constructie is het gebouw overigens opvallend rustig, zodat de drukte niet al te erg stort. En Duitse studenten zijn natuurlijk geen Italiaanse toeristen in Amsterdam.
@Bert: uit onderzoek is gebleken dat een schilderij wordt bekeken vanaf linksonder naar rechtsboven. Dit werd in de jaren 50 vorige eeuw gevonden en later herhaald in de jaren 70. DE 1e was een vrouw ,de 2e een man. De 2e werd hoogleraar, de vrouw wilde dat ook wel maar kwam simpelweg nooit aan de beurthttps://www.abena.nl/infectiepreventie/gezichtsmasker-face-shield/.
Nog wat Jona, je praat over het maken van keuzes, over de vrije wil. Hierover wordt tegenwoordig hevig gebakkeleid! Lamme ontkent vrije wil en baseert zich op Libet. De ruzies gaan door, waarschijnlijk tot het eind der tijden.
Nee hoor, het bakkleien is afgelopen kort nadat neurobiologen consensus hebben bereikt over een model van het menselijk brein. Naar mijn indruk speelt het hier veel minder dan in de VSA, waar het onderwerp nauw verweven is met politiek en religie. En er worden me van beide kanten toch een slechte argumenten gebruikt.
Om te beginnen is er geen overeenstemming over een behoorlijke definitie.
Beste Frank, het is precies zoals je het zegt, het is een model en dat gaat heus wel weer veranderen. Ik neem aan dat je niet gelooft in al die hersenonderzoeken? Men is momenteel overigens enorm in de weer met robotica, we zullen zien welke hype hierna komt. Er komt altijd weer iets nieuws, het houdt nooit op; gelukkig maar, de wereld zou saai worden.
Hartelijke dank voor deze wetenschappelijke informatie. LOL zeg je dan, geloof ik. De situatie die ik beschreef betrof de aankoop van een schilderij voor thuis. Men wilde weten hoe het eruit zag als je op verschillende plekken in de kamer zat.l
@Bert: leuk idee, je je ziet dan perspectief vanuit een verschillende hoeken, altijd aardig.
Thank you for this insightful review. It has inspired me to see it again. I’ll look out for the points you have mentioned and will start out by viewing it from the centre!
“Voor wie niet alles weet en voor wie niet de tijd heeft om vergissingen ongedaan te maken, zijn keuzes nooit vrijblijvend en dat geeft het leven van een mens, anders dan dat van een engel, betekenis en diepgang.”
Bij Milan Kundera heet dat “De ondraaglijke lichtheid van het bestaan.”
Het is waarom Kalypso verliefd werd op Odysseus.
Jona:
“Een Amerikaanse acteur”: beroemder dan Bruno Gantz!
Laat m.i. je Europese bias zien.
Of misschien was het een grapje, waarbij JonaL veronderstelde dat iedereen bekend was met de TV-rol waarmee die Amerikaanse acteur altijd wordt geassocieerd. Bovendien was Bruno Ganz (zonder t ….. gevolg van vooroordeel misschien?!) een door het grote publiek enorm ondergewaardeerde acteur. Pas op 63-jarige leeftijd brak hij echt door; sindsdien is de enige andere Hitler die ik op het scherm verdraag die van Mel Brooks op kunstschaatsen. Maar wie herinnert zich dat Ganz zich moeiteloos staande hield tegenover de grote Sir Lawrence Olivier (en in welke film)? Nou, ik dus. En zonder hem was Zwart en Wit als Dag en Nacht een onverdraaglijke film geworden (wordt niet eens vermeld op de Nederlandse Wikipedia!).
Het thema en verhaal van Der Himmel über Berlin trekt me totaal niet. Maar om Bruno Ganz zou ik gaan. Zo’n acteur is hij.
volledig eens met jouw appreciatie van Hitlers in film-rollen
“Ich möchte nicht mehr so ewig drüberschweben, ich möchte ein Gewicht an mir spüren das die Grenzenlosigkeit an mir aufhebt und mich erdfest macht.”
Uit Die schöne Müllerin (Wilhelm Müller, Franz Schubert): “Und die Engelein schneiden die Flügel sich ab / und gehn alle Morgen zur Erde hinab.” (Der Müller und der Bach)
Het is: Peter Falk. bij velen bekend als inspector Columbo.
Het aardige is dat Inspector Colombo zich altijd omdraait voor hij de ruimte van de misdaad
Bij het zien van deze prachtige film (jaren geleden) had ik de indruk dat Peter Falk een voormalige grigori is die mens geworden is, zoals Damiel graag wil zijn.
Alle vier hoofdrolspelers zijn inmiddels overleden. Triest.