Iedereen die een beetje bekend is met de Oudheid, kent het schilderij Pollice Verso van Jean-Léon Gérôme. Het was de inspiratie van regisseur Ridley Scott voor de film Gladiator en vormt, naar alle waarschijnlijkheid, de oorsprong van het via Hollywood wijd verspreide misverstand dat “duim omhoog” genade betekent en “neergedraaide duim”, pollice verso, de dood.
Dat dit een misverstand is, is inmiddels algemeen bekend. Gérôme stond echter bekend om het feit dat hij de nodige research deed voor hij met schilderen begon. Voor dit schilderij heeft hij uitvoerig de helmen en pantsers bestudeerd die in Pompeii waren gevonden. Ondanks zijn aandacht voor detail, weten we echter ook een heleboel niet. Wat bedoelde hij met de naar neergedraaide duimen van de, naar het zich laat aanzien, rechtsboven zittende Vestaalse Maagden? Willen ze de man dood hebben of roepen ze juist fanatiek dat hij moet blijven leven? Het laatste zou de maagden sieren maar de indruk die ze wekken is bepaald agressief. Duidelijk is het niet.
Vraag om genade
Een ander gebaar is even interessant, namelijk dat van de gevallen retiarius. Hij lijkt achterover gevallen, gestruikeld over het lichaam van een gesneuvelde collega. Liggend op zijn rug is hij nu overgeleverd aan de genade van de editor (de “producent”), het volk en in de laatste plaats de murmillo die het vuile werk zal moeten opknappen. En de retiarius vraagt dus ook duidelijk om genade, al is dat met het verkeerde gebaar. Voor we terugkeren naar pollice verso eerst hierover een enkel woord.
Ik vraag uw aandacht wederom, ik heb er al eerder een detail van behandeld, voor het bekende mozaïek uit de Villa Dar Buc Ammera bij Zliten in Libië. Ook hier zien we een gladiator om genade vragen, maar dan op de manier die we ook kennen van diverse andere historische afbeeldingen. Vooral op de spiegel van olielampen ziet men dit tafereel vaak terugkomen. Het moment suprême van het gevecht, het moment dat de editor, de gulle gever van de spelen, om zijn oordeel over leven en dood wordt gevraagd. Logisch dat juist dit moment dus vaak afgebeeld wordt. Let op zijn gebaar: de wijsvinger uitgestoken, de handpalm met de duim naar zich toegedraaid.
Verlening van genade
Mocht u er nog nooit geweest zijn, de Romeinse katakomben van Valkenburg zijn zeker een keer uw bezoek waard. Hoewel nu tijdelijk gesloten vindt u hier en hier meer informatie. Aan het einde van de rondleiding treft een mooie replica van een sarcofaag aan. Hier ziet er een detail van. Het afgebeelde detail wordt wel geïnterpreteerd als “de verloochening van Petrus”.
De verloochening van Petrus is vaak verbeeld in christelijke kunst en komt voor in alle vier evangeliën. Die verschillen iets in presentatie maar komen er allemaal op neer dat Petrus bezweert dat hij Jezus nooit zal laten vallen, waarop Jezus hem vertelt dat Petrus, vóór de haan tweemaal gekraaid heeft, Jezus driemaal zal verloochenen. Wat uiteraard ook zo geschiedde. De moraal van het verhaal is natuurlijk dat Jezus hem dit vergaf.
Op het reliëf zien we Jezus links en Petrus rechts en de belangrijkste gastrol in het midden, de haan. Petrus’ hand is gebogen zoals we ook terugzien bij de gladiatoren: de wijsvinger opgestoken en de handpalm naar zich toegekeerd. Hij vraagt om genade vanwege zijn verloochening. Die genade wordt hem met verleend met een ander handgebaar: de handpalm naar voren, duim, wijsvinger en middelvinger gestrekt. U herkent het gebaar vast wel. Het is het gebaar waarmee de zegen gegeven wordt en genade geschonken.
Gedraaide duim
Zou het kunnen zijn dat wanneer een gladiator genade vroeg, hem die geschonken werd met dit handgebaar? Het is een gebaar dat duidelijk te zien is op grote afstand, dat zeker. Gebaren zijn een vorm van non-verbale communicatie, die bij uitstek geschikt zijn om een mening over te brengen wanneer men dat niet mondeling kan doen. Bijvoorbeeld door afstand of grote herrie, beide ruim voorradig in de arena. En pollice verso betekent letterlijk “gedraaide duim”, maar het is dus geen neergedraaide duim een duim die, bij het maken van deze gebaren, draait van “naar de persoon toe” naar “van de persoon af”.
Het gebaar komt uit een beschaving vol gebarentaal. Redenaars benutten tijdens hun betoog een breed maar strikt scala aan gebaren, om ook aan hen die niet de woorden konden verstaan duidelijk te maken wat zij bedoelden. En de Italianen staan nog steeds om bekend om hun gebaren.
Van het zegenende gebaar wordt vaak gezegd dat de drie omhooggestoken vingers staan voor de Drie-Eenheid, maar een priester verzekerde me dat het gebaar beduidend ouder was dan deze uitleg. Het gebaar dat ik hier aanduidde als het gebaar van genade, duidt wel vaker op zonder dat sprake kan zijn van de Drie-Eenheid. Hier is een afbeelding van het Laatste Oordeel met de Mensenzoon tussen de Twaalf, zoals te zien in de Catacomben van Domitilla. (In Valkenburg is een replica.) De afbeelding is gebaseerd op de uitspraak van een Romeinse rechtszaak en de rechter doet vrijspraak.
Zou het kunnen zijn dat we hiermee ontdekt hebben hoe keizer en het volk in de arena communiceerden voordat Hollywood een verkeerd beeld schiep? Het is maar een theorie en ik nodig u uit om, indien u daar behoefte aan voelt, uw mening hieronder te geven. Kom maar op met uw argumenten!
[Van mijn uitnodiging om met enkele gastbijdragen dit tot een min of meer coronavrije ontmoetingsplaats te maken, ging Wim van Broekhoven alweer voor de derde keer in. Ik interviewde hem en zijn echtgenote Hanneke al eens op deze plaats.
Dank! Meer gastbijdragen zijn welkom.]
Er wordt hier gesproken van een haan die tweemaal kraait. In het algemeen wordt meestal gesproken dat Petrus Jezus verraden heeft vóór de haan driemaal kraaide. Het echte verhaal in het evangelie van Mattheus is dat Jezus zegt: “Voor de haan kraait zult ge me driemaal verraden hebben.”
Voor het ophelderen van een misverstand is dit een merkwaardige bijdrage.
Maar staat er in Marcus niet: “En Jezus zeide tot hem: Voorwaar, Ik zeg u, dat heden in dezen nacht, eer de haan tweemaal gekraaid zal hebben, gij Mij driemaal zult verloochenen.”? Of is het verhaal in het evangelie van Mattheus “echter” ? (ik ben geen kenner)
U heeft gelijk! Ik ben slordig geweest !
Handgebaren kunnen verwarrend zijn. Het Mexicaanse gebaar voor “kom hier” is hetzelfde als ons gebaar voor “blijf daar.” Duurde even voor ik dat door had.
“Wat bedoelde Gérôme met de naar neergedraaide duimen van de Vestaalse Maagden? Willen ze de man dood hebben of roepen ze juist fanatiek dat hij moet blijven leven?”
De kunstenaar wil een dramatisch moment uitbeelden. Dit is een beslissing over leven en dood. Bij een tragische uitkomst is het drama het grootst. Vermoedelijk is dát dus de bedoeling van de kunstenaar. De gezichten van de toeschouwers duiden op afkeuring. Ze vinden dat de gevallen man niet goed gevochten heeft en derhalve geen respijt verdient.
Eenmaal, tweemaal, driemaal?
https://apoftegma.wordpress.com/2015/04/03/held/