Vrijdag zag ik de film The Death of Stalin. Voor het geval u die niet kent: het gaat over – u raadt het al – de dood van de Sovjet-leider en het gekonkel van de leden van het Centraal Comité van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie. Stalins officiële plaatsvervanger Malenkov is niet tegen de situatie opgewassen en wordt een speelbal voor Beria, het hoofd van de geheime dienst, en zo komt Chroesjtsjov steeds meer aan de zijlijn te staan. Totdat deze zich realiseert dat hij, omdat hij bevriend is met iemand die de woede van Beria heeft gewekt, eveneens in de vuurlinie is komen liggen, en concludeert dat Beria moet verdwijnen.
Daartoe besluit hij samen te werken met maarschalk Zjoekov, die in de film wordt gepresenteerd als opperbevelhebber van de strijdkrachten. Als het Centraal Comité na de uitvaart van Stalin vergadert, beschuldigt Chroesjtsjov Beria van alles wat mooi en lelijk is, roept Malenkov de wachters binnen en stelt Zjoekov gewapenderhand orde op zaken. Het is in feite een coup d’état. Beria wordt nog diezelfde dag onderworpen aan een schijnproces, vermoord en gecremeerd.
Uit mijn zinnetje dat maarschalk Zjoekov “in de film wordt gepresenteerd als opperbevelhebber van de strijdkrachten” kunt u al afleiden dat niet alles is gegaan zoals de film het presenteert. Op het moment van Stalins dood, begin maart 1953, was Zjoekov in ongenade gevallen; het waren Stalins opvolgers die hem terugriepen naar Moskou zodat er een paar maanden verstreken tot Chroesjtsjov en Zjoekov in juni konden afrekenen met Beria, die in december werd berecht. Die rechtszaak lijkt in de film meer op die tegen Ceaușescu dan op de historische gebeurtenis.
Er zijn wel meer onjuistheden aan te wijzen maar je moet een film daarop niet afrekenen. Film is geen geschiedenis. Een film probeert te vermaken en kan daartoe inspelen op een hele batterij emoties; de historicus schrijft slechts om te vertellen hoe het verleden was, niet om er een oordeel over te geven of inspiratie aan te ontlenen (al mag hij na gedane reconstructiearbeid natuurlijk een persoonlijke mening hebben). Een historisch betrouwbare film zou zo saai zijn als het leven zelf en een film over de gebeurtenissen tussen de dood van Stalin en die van Beria zou ongeveer 7000 uur duren.
Verwacht van mij dus geen historisch commentaar, maar ik heb wel iets anders over The Death of Stalin te vertellen. Het is een komedie. En er valt inderdaad veel te lachen. De vergaderingen van het Centraal Comité, met de mooiste hypocriete politici die u ooit zag, zijn erg vermakelijk; de dialogen zijn verrukkelijk bizar (“I am the peacemaker and I will fuck up everyone who gets in my way”); Zjoekov loopt rond in zijn meest medaillebeladen uniform; de vanzelfsprekendheid waarmee de politici bespreken wie ze ergens de schuld van kunnen geven is eigenlijk hilarisch; er zijn talloze verwijzingen naar eerdere en latere sovjetiana, zoals Chroesjtsjov die iemand alvast toevoegt “I will bury you” en die elders de running gag van Radio Yerevan citeert dat iets in de communistische theorie mogelijk maar praktisch moeilijk is.
Mijn vriendin en ik hebben geamuseerd naar de nogal zwarte komedie gekeken, maar ik beken dat we ons er ongemakkelijk bij voelden. Weliswaar zijn de stuntelende politici grappig, maar de terreur van Stalin is te zichtbaar aanwezig, zoals de routineuze manier waarop Beria een van zijn mensen opdracht geeft voor een reeks executies: “Shoot her before him and make sure he sees it.” Dit is sadisme. En je weet dat dit geen fictie is.
Moet u The Death of Stalin zien? Ja. Het is een goede film, het acteerwerk is fantastisch en er valt veel te lachen. Maar het schuurt.
Elke film diie meer doet dan alleen amuseren lijkt mij de betere film. plat vermaak is er meer dan genoeg. Ik heb zelf ook nog films op de stapel liggen waarvan ik niet weet of ik ze wil zien. Zoals Kom en zie, van Klimov. Ik heb geen moeite met horror, dat is tenminste plat vermaak. Een echt goede film pakt je bij je lurven en slingert je in een hoek waar je misschien niet wil zijn. Daarom stel ik sommige films toch liever uit.
Ik reageer uit beleefdheid omdat jij de moeite hebt genomen om er een recensie aan te wijden, maar ik heb werkelijk niet de minste aanvechting om ook maar enige tijd te investeren in zo’n film…
Dat is een tikje opmerkelijk, gegeven uw geliefde “we zijn het allemaal ….”
Voelt u zich hier plotseling te goed voor? Of bent u bang geconfronteerd te worden met uw innerlijke Beria? Want “we zijn allemaal een Beria ….” is net zozeer van toepassing als elke andere keer dat u een moreel appèl doet.
Weet iemand iets af van die oorlellen van Stalin – die van de Stalin in dat mausoleum zouden totaal afwijken in vorm van de oorlellen van de echte Stalin volgens mijn uit Rusland afkomstige kennissen – ligt daar dan de echte Stalin of niet?
Stalin ligt onder de grond zo ver ik weet. Bedoel je Lenin of heb je het over de periode dat hij wel in het mausoleum heeft gelegen?
Ja het was over Lenin dat mij dat verteld is – sorry . verder zou Beria de echte machthebber geweest zijn en zou Stalin maar een marionetten pop geweest zijn?
Was Beria de echte machthebber geweest dan was hij niet ruim een half jaar na Stalin’s overlijden geëxecuteerd.
Laten we voorzichtig stellen dat van de buitenkant van de mummie van Lenin er tenminste een aanzienlijk deel van zijn lichaam afkomstig moet zijn.
( https://wssrmnn.net/index.php/2018/03/08/vladimir-lenin-body-conservationist/ )
Dan over Stalin en Beria kunnen we in ieder geval met zekerheid zeggen dat Stalin zijn dochter zo ver mogelijk uit de buurt van Beria probeerde te houden. Maar om een of andere reden was deze dreiging niet voldoende om Beria te elimineren. Het zou ook zo kunnen zijn dat Beria Stalin vergiftigd heeft.
Khrushchev wrote in his 1970 memoirs that two months after Stalin’s death, security chief Lavrentiy Beria confessed to poisoning him. “I did him in! I saved all of you,” Khrushchev claimed he yelped. This, unsurprisingly, has never been proven.
Wie echt inzicht wil krijgen in Beria, raad ik de biografie van Amy Knight (1993) aan. Naar aanleiding van dit blog weer eens stukken uit het boek gelezen. Het blijft een schokkend verhaal dat tegelijkertijd fascinerend is. Stalin noemde hem tegenover Roosevelt onze Himmler. Ook al zo’n sinister figuur. Vergeleken met deze heren is Cummings als onderknuppel van de Engelse premier Johnson een onschuldig en onbenullig mannetje.
Chaplin’s The great Dictator uit de jaren dertig is ook alleen maar ongemakkelijk omdat we de afloop kennen. De jaren dertig heb ik niet meegemaakt, maar mijn historische beeld is dat ze niet zo veel verschilden van de jaren vijftig.
Beria is het soort van afval wat je een mislukte shortdrop toewenst zoals in Nuremberg bij sommige nazi’s gebeurd is. En zelfs dat voelt nog niet als een vergelding.
Ik hoop tenminste dat zijn geschreeuw, gejammer en gesmeek voor zijn executie geen mythe is. Hij had het verdiend.
“er valt veel te lachen. Maar het schuurt.”
Dat is in mijn optiek een aanbeveling. Ik kijk weer ongeveer één keer per week naar In Voor en Tegenspoed en die doet precies hetzelfde.
Beria was inderdaad een uitstekend argument vóór eugenetica.
Het beeld dat film-fictie schetst van ware gebeurtenissen – die slechts als uitgangspunt dienen voor het verhaal maar verder niet geëerbiedigd worden – maakt een goede kans vroeg of laat de plaats in te nemen van de feitelijke gang van zaken. Dat is niet goed.
Zijn de gebeurtenissen lang geleden voorgevallen (Shakespeare), dan is het geen ramp. Hebben de feiten daarentegen kort geleden plaats gevonden, dan werkt dergelijke fictie ronduit als geschiedvervalsing en soms bovendien als propaganda.
Gefictionaliseerde “geschiedenis” is daarom een genre dat niet deugt.
Elk fictiewerk (films, romans, schilderijen) neemt een loopje met de werkelijkheid: de historische, de natuurkundige, de geografische. Dat mag, want fictie en non-fictie beogen andere doelen en beantwoorden aan eigen wetten.
Het feit dat mensen hun visie op ruimtevaart uit Star Trek puren en die op Rome uit Gladiator betekent niet dat filmmakers deze genres maar moeten opgeven. Het leert dat ons onderwijs tekort schiet en er niet in slaagt mensen kritisch met bronnen te laten omgaan. Deels omdat kennis naar de achtergrond is verdwenen. Een nieuwsgierige en kritische kijker doorziet de keuzes die een regisseur maakte en gaat na zo’n film de lacunes in zijn kennis aanvullen door op te zoeken hoe het echt zat. Spock heeft mij naar mijn telescoop gedreven en Spartacus (Douglas) maakte diepe indruk toen ik Latijn begon te studeren.
Nu is het geen groot probleem dat mensen geloven dat ruimteschepen hoorbaar door het heelal zoeven of dat Commodus in het Colosseum stierf, maar je hebt gelijk dat sommige verdraaiingen al dan niet bewust als propaganda kunnen dienen. En dan mag het best lang geleden zijn: zie 300.
Jason Isaacs is trouwens een topacteur (ook in Star Trek).
Oké, maar die “nieuwsgierige en kritische kijker” van u, die “gaat opzoeken hoe het echt zat”, is een grote uitzondering, een heel grote zeldzaamheid.
En jij ageert nog tegen fictie. In een gemiddelde documentaire zitten tenminste enkele fouten of erger, foute interpretaties. Sommige zijn onschuldig – maar hebben intussen wel de echte historie vervangen. Een voorbeeldje in zo’n beetje alle documentaires over het Kehlsteinhaus / Eagles Nest / Obersaltzberg zul je horen dat de rood marmeren openhaard uit het Kehlsteinhaus een verjaardagscadeau was van Mussolini. Uit het Duitse archief blijkt toch echt dat de nsdap de openhaard zelf bekostigd heeft. Maar overal zul je horen dat het cadeau was. De mythe is zijn eigen waarheid geworden.
En dit is nog onschuldig, erger zijn “documentaire” series zoals “Hunting Hitler”. Waarin de opzettelijk ene leugen na de andere verkondigd wordt. Zonder die leugens zou zo’n programma niet eens kunnen bestaan. “We discovered a secret mountain tunnel, which was hidden for many years, with the help of some locals we gained access to the normally closed tunnel system. Hitler could have escaped from the Berghof”. De secret mountain tunnel waarvoor ze wel eerst 4 EURO pp hebben afgerekend om die te mogen bekijken onder hotel Zum Turken. (Nog even los van het feit dat Hitler niet in Berchtesgaden was in de nadagen van het 3e rijk, maar dat terzijde).
Een keurmerk voor historische documentaires zou wel iets zijn. Maar ja hoe houdt je dat objectief? Niemand zit te wachten op een Ministerie van Waarheid. En archeologie en politiek is in sommige gevallen ook weer diep verweven. Ik snap dat het ultieme doel van een documentairemaker is om geld te verdienen. Het grote publiek is waarschijnlijk ook niet echt geïnteresseerd in de waarheid, men wil vermaakt worden.
Brrrr ….. wetenschap die gaat bepalen wat wel en wat niet deugt in kunstuitingen …. dat gaat nooit goed.
Liever grijpen wetenschappers de historische miskleunen aan om uit te leggen hoe het dan wel zit. Zoals hier.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Asterix_en_de_waarheid
“dat gaat nooit goed.” Maar het gaat niet om “bepalen wat wel en wat niet deugt”, het gaat om feiten die al of niet kloppen.
En laten we niet vergeten dat de indruk die een film kan nalaten, veel indringender is en daardoor veel sterker beklijft dan de indruk die “uitleg” door wetenschappers maakt.
We zouden een Russische film over, zeg, Victoria – met Russische acteurs en Russisch gesproken – als zeer merkwaardig ervaren.
Het feit dat Engelse en Amerikaanse filmmakers zonder blikken of blozen allerlei historische gebeurtenissen en personen uit andere gebieden neerzetten (van The Last Emperor via The Girl with the Pearl Earrings tot Stalin) heb ik persoonlijk altijd enigszins krom gevonden.
Het monopolie zorgt er namelijk voor dat de enige die vervolgens Engeland en Amerika in de film kunnen bekritiseren, deze landen zèlf zijn.
Daarom vind ik Inglourious Basterds zo goed: een Amerikaanse film waar de Duitsers gewoon Duits en de Fransen gewoon Frans spreken. En als er één film is die een loopje met de geschiedenis neemt…
“heb ik persoonlijk altijd enigszins krom gevonden.”
Ja, vooral omdat met name de Italianen nasynchronisatie tot grote hoogte hebben gestuwd.
Aan de andere kant zou ik als regisseur nasynchronisatie juist weigeren als het mijn opzet was een loopje met de geschiedenis te nemen. Wie klaagt dat King Arthur het zo enorm fout heeft (zoals een Pict met een Zuid-Engels accent) heeft de grap niet begrepen waarmee de film begint:
“Historians agree that the classical 15th century tale of King Arthur and his Knights rose from a real hero who lived a thousand years earlier in a period often called the Dark Ages. Recently discovered archeological evidence sheds light on his true identity.”
Dat deze film ook schuurt, maakt het zo’n goede film. Ja, het is fictie, maar het geeft goed de essentie weer van de Stalinterreur: zotte mannen die continu op hun hoede moesten zijn en gruwelijke onderdrukking van de bevolking. De gebeurtenissen van net na de dood zijn sterk ingedikt, versimpeld en samengevat, maar kloppen verrassend goed. De filmmuziek is ook zeer sterk, deze is origineel, maar klinkt als een mengeling van de muziek van Sjostakovitsj, Prokofjev en Weinberg uit die tijd.
Kijk eens aan, ik ben niet de enige hier die van Mieczyslaw Vainberg heeft gehoord (Duitse spelling lijkt me misplaatst – de man ontvluchtte Polen in 1939).