Het reliëf hierboven heb ik een paar maanden geleden gefotografeerd in Utica. Twee Punische grafstèles waarvan er in Tunesië dertien in een dozijn gaan. De overledenen zwaaien ons nog even na nu we wandelen langs hun laatste rustplaatsen, zou je op het eerste gezicht zeggen, maar het kan natuurlijk ook een zegenend gebaar zijn.
Je kunt moeiteloos parallellen vinden van de vriendelijk opgestoken hand. In de Oudheid zijn er de handen van de Thracische godheid Sabazios, vaak voorzien van allerlei kwaadafwerende tekens, of de handen van de Syrisch-Romeinse godheid Jupiter Dolichenus, waarvan u hieronder een foto ziet. Er zijn christelijke amuletten met dezelfde open hand. In alle gevallen dienden deze handen om geluk en heil te brengen. Een zegen, een groet.
Dat waren dus Punische, Thracische, Syrische, Romeinse en christelijke voorbeelden. Ik kan nog toevoegen dat er joodse voorbeelden zijn te vinden in kabbalistische handschriften en afbeeldingen van de hogepriesterlijke zegen. (Als u die niet meteen paraat heeft: denk even aan de groet die Mr Spock heeft meegenomen van de planeet Vulcanus. Of kijk dit plaatje hier.) In islamitische landen staat de open hand bekend als de “hand van Fatima”, waarbij sji’ieten er graag aan herinneren dat de vijf vingers staan voor Mohammed, zijn dochter Fatima, zijn opvolger kalief Ali, diens oudste zoon Hassan en de bij Kerbala gesneuvelde imam Huseyn.
Het is een aantrekkelijke gedachte dat een oeroud, antiek symbool door de eeuwen heen is blijven bestaan. Dat kan. Onzin hoeft het niet te zijn. Ik weet dat hedendaagse gymnasia weleens een brug van de klassieken naar islamitische nieuwe Nederlanders wordt geslagen door erop te wijzen dat de islam antieke motieven kent. Maar hoe bewijs je zoiets? Een eerste complicatie: niet alles wat op elkaar lijkt, is hetzelfde. De Kanaänitische god Ba’al, de Griekse held Perseus, de christelijke Sint-Joris en de islamitische Khidr zijn volkomen uitwisselbaar en delen zelfs cultusplaatsen.
Een tweede complicatie: hoe bewijs je een continuïteit? Tussen de antieke voorbeelden en de huidige handjes van Fatima zit al snel een eeuw of vijftien. Wat je minimaal nodig hebt, is dat iets elke generatie opnieuw is gedocumenteerd.
Dat is best te doen. De ambitie dat de mensheid een eenheid zou zijn onder één wereldheerser is bekend uit elke generatie sinds keizer Augustus en is ook goed gedocumenteerd in periodes waarin er geen keizer voorhanden was. Even vaak is het niet te doen. Zijn de Spaanse stierengevechten afgeleid van de Romeinse jachtpartijen in de amfitheaters? We hebben voor dit voorbeeld te weinig informatie; we hebben voor de meeste voorbeelden te weinig informatie – veel te weinig informatie. Dataschaarste is immers hét centrale probleem dat de oudheidkundige disciplines verbindt (en duidelijk maakt dat de verdeling van de oudheidkunde in disciplines onwetenschappelijk is).
Tot slot: zo’n handje is natuurlijk volkomen triviaal. Het is alsof een woord uit een oude taal nog altijd wordt gebruikt. Aan de hand daarvan zal niemand de conclusie verbinden dat we die taal nog spreken; dan zou toch ook de grammatica grotendeels onveranderd tot ons moeten zijn gekomen.
Wie de relevantie van de bestudering van de Oudheid wil tonen door voorbeelden van ontleningen te geven, zal dieper moeten zoeken, op het niveau van de “cultuurgrammatica”. Ik verwijs nog maar eens naar dit artikel.
[Geschiedenis is geen amusement, maar een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
Interessant. Dit stukje moest me meteen doen denken aan de “metableticat”, waar onze professor Psychologie in 1e Kan Rechten fan van was : dezelfde ontwikkelingen op hetzelfde moment, niet causaal aan elkaar, maar omdat de tijd er rijp voor is (min of meer, na 35 jaar in het geheugen, zie ook https://nl.wikipedia.org/wiki/Metabletica). Het is niet omdat in verschillende culturen wijvende godheden zijn, dat deze beelden uit dezelfde bron komen.
Bestaat er trouwens iets als “oudheidkundepsychologie” of “geschiedenispsychologie” (is niet, de geschiedenis van de psychologie,), het lijkt me in elk geval fascineren.
“denk even aan de groet die Mr Spock heeft meegenomen van de planeet Vulcanus.”
De planeet heet Vulcan. Ook al korten Engelstaligen de Latijnse namen af, dit is een sciencefiction scenario. Ja, er is voorgesteld een echte planeet ‘Vulcanus’ te noemen, maar dat wil niet zeggen dat wij Nederlanders elke naam die vaag Latijn klinkt ook maar zo moeten gaan aanpassen. De planeet heet gewoon Vulcan, ook in het Nederlands.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Vulcan_(Star_Trek)
In het Vuhlkansu heet de planeet Ah’rak.
https://www.starbase-10.de/vld/
De hand – een lichaamsdeel met grote symbolische waarde.
In de islam betekenen de vijf vingers: geloofsverkondiging, gebed, pelgrimage, vasten en liefdadigheid.
In het algemeen staat in de Semitische culturen de hand voor macht en is zij een koninklijk symbool. (De ‘koningin van Lombardije’…).
En dan het aantal zegswijzen: de handen in onschuld wassen, iemand de hand boven het hoofd houden, enzovoorts.
Als ik weer 18 jaar zou zijn, zou ik symboolkunde gaan studeren. Ik behelp me nu met een aantal boeken.
De Joodse hand, Hamza, heeft de vingers naar boven. Ik ben in het gelukkige bezit van een oud, klein, zilveren exemplaar waarbij de iets uitbuigende duimtop is uitgewerkt tot een haan met snavel, hanekam en iets dat op een kraaloog lijkt. De handpalm zelf bevat ook een royaal oog met mooie lange wimpers. Ik kreeg het ten geschenke van een Palestijnse relatie te Jerusalem = stad van vrede !
Van mijn Turkse buren kreeg ik een hand van Fatima, met de vingers naar beneden en ook een uitgewerkt oog, met ditmaal een blauw steentje als pupil. Dit laatste ken ik als een afwering van het boze oog. Tezamen met enkele aanverwante zaken hangt het aan de muur tegenover de voordeur als welkom.
Over continuïteit gesproken: de christelijke Sint-Joris die uiteindelijk teruggaat naar de allereerste Sint-Joris: de Sumerische Gilgamesh,, 5000 jaar geleden. Fascinerend.
In Antwerpen is de hand alomtegenwoordig. Ze verschijnt sinds de 13de eeuw op zegels waar ze afgebeeld wordt in de vaandels op de Antwerpse Burcht. Mogelijk symboliseert ze vorstelijke eigendom, een heikel punt aan de Schelde die de grens vormde tussen Vlaanderen en Brabant en zo ook tussen het Franse koninkrijk en het Duitse keizerrijk.
In de 15de eeuw koppelt een kroniek de reeds bestaande legende over Brabo en Antigoon aan Antwerpen, de hand en de etymologie Handwerpen.
Nu vind je ze o.a. op een oude grenspaal, in koekjesdozen met Antwerpse Handjes en op de gevels van het MAS en stadsbrouwerij De Koninck. De betekenis is verschoven van eigendom naar vrijheid, wat waarschijnlijk toch ook weer niet zo heel anders is.