Ik had u, in mijn reeks over het handboek van De Blois en Van der Spek vorige keer achter gelaten bij de moord op Julius Caesar. Zijn moordenaars waren senatoren die de macht wilden teruggeven aan de Senaat. Maar het hoge college was verdeeld. Veel leden hadden leven en positie te danken aan de dictator en sympathiseerden met de nieuwe leider van zijn partij, Marcus Antonius. Binnen enkele dagen was hij meester van stad en imperium. De moordenaars kregen gratie als ze instemden met de maatregelen van de dictator en werden naar onbeduidende provincies weggepromoveerd.

In juli verscheen een komeet aan de hemel en opperpriester Marcus Aemilius Lepidus verklaarde dat dit betekende dat Caesar was opgenomen onder de goden. Dat gaf Antonius rugdekking: voortaan rechtvaardigde hij zijn optreden met een beroep op de vergoddelijkte Julius. Hij beheerste de situatie volkomen.

Octavianus

Op één detail na. Caesar had in zijn testament zijn achttienjarige achterneef Gaius Octavius geadopteerd, en deze eiste een aandeel in de heerschappij. Daarmee riskeerde hij een Derde Burgeroorlog. Veel veteranen kozen partij voor de jongeman die de magische naam Gaius Julius Caesar had aangenomen. (Oudhistorici duiden hem aan met de naam Octavianus, die hij weliswaar nooit heeft gedragen, maar die misverstanden helpt voorkomen.) Het feit dat een deel van het leger zich afkeerde van Antonius, zette alle zaken op hun kop.

De laatste conservatieve senatoren beschouwden de naïef geachte Octavianus als nuttig instrument. Toen ze begin 43 v.Chr. de twee consuls uitzonden tegen Marcus Antonius, verleenden ze Octavianus een ondergeschikt commando en voegden diens veteranen toe aan het consulaire leger. De consuls versloegen Marcus Antonius – en sneuvelden. Nu beschikte Octavianus, als hoogste aanwezige officier, ineens over acht legioenen. Niets weerhield hem van een marcia su Roma om een van de vrijgekomen consulaten op te eisen.

De Senaat gaf toe en werd verder vernederd toen Octavianus meedeelde dat hij bij zijn eerste offer als consul twaalf gieren had gezien, het voorteken dat Romulus had gehad toen hij Rome stichtte. Nooit had iemand openlijker verklaard de alleenheerschappij te ambiëren.

Het tweede Driemanschap

Wat de senatoren nog restte aan illusies, werd meteen daarna vernietigd: de nieuwe consul sloot een overeenkomst met Marcus Antonius en Lepidus, het zogenaamde “tweede driemanschap” (november 43). Net als het eerste driemanschap (Caesar, Pompeius, Crassus) was het een  samenzwering van drie machtige burgers om de macht te grijpen. Ze beloofden uitdrukkelijk het imperium tot rust te brengen en oplossingen te vinden voor enkele problemen, waarvan de landtoewijzing aan veteranen het meest urgent was. In de praktijk wilde dat zeggen dat ze de Senaat monddood maakten en de bevoegdheden aannamen van dictator, zonder die functie echt te bekleden.

Per decreet wezen ze achttien Italische steden aan waar de bevolking het land aan veteranen moest overdragen. Compensatie was er niet. Een van de slachtoffers was de dichter Vergilius. Verder benoemden ze magistraten voor de komende jaren, zodat daarover geen ruzie kon ontstaan. Het meest draconisch waren de zuiveringen. De hoofdstukken die Appianus eraan besteedt in zijn Geschiedenis van de burgeroorlogen behoren tot het aangrijpendste proza uit de Oudheid.

Intussen hadden de moordenaars van Caesar een leger opgebouwd. Weliswaar waren Marcus Junius Brutus en Gaius Cassius Longinus officieel gouverneur van enkele onbetekenende gewesten, maar in de door Octavianus veroorzaakte chaos waren ze aan de aandacht ontsnapt. In 42 versloeg Antonius hen bij Filippoi in Macedonië. Ook Octavianus was bij de veldslag aanwezig, maar speelde geen rol. Toch kreeg hij alle eer, want hij had vóór de campagne een tempel beloofd aan Mars de Wreker, zodat de Romeinen die langs de bouwput wandelden steeds werden herinnerd aan Caesars adoptiefzoon.

Agrippa

De laatste republikeinen vonden asiel op Sicilië, waar Pompeius’ zoon Sextus zich staande hield tegen de driemannen. Octavianus moest actie ondernemen om de graantoevoer naar Rome veilig te stellen, maar faalde. Tot zijn grote woede noemde zijn tegenstander zich voortaan zoon van de god Neptunus, wat hem hoger in de religieuze hiërarchie plaatste dan de zoon van de vergoddelijkte Caesar. De zaak bleef smeulen tot 36, toen Octavianus een tweede aanval ondernam. Ditmaal had hij een goede admiraal in dienst, Marcus Vipsanius Agrippa, en die rekende af met de laatste republikeinen. Meteen daarop trok Octavianus, geheel onconstitutioneel, Lepidus’ bevoegdheden in.

Terwijl Octavianus de macht in het westen naar zich toetrok, deed Marcus Antonius dat in het oosten. Hij viel Parthië binnen, onderwierp Armenië en versterkte de oostgrens door vazalvorsten te benoemen, zoals de Jood Herodes en de Egyptische Kleopatra. Om harentwil verstootte Antonius zijn vrouw Octavia, de zuster van Octavianus. Daardoor verslechterde de toch al niet al te beste verhouding tussen beide machthebbers en liep hun sluimerende conflict uit op een oorlog om de alleenheerschappij.

Ook ditmaal bleek Agrippa de beste helper die Octavianus zich kon wensen: hij isoleerde Antonius en Kleopatra bij Aktion, een havenstadje in het westen van Griekenland, waarna massale desertie een einde maakte aan deze laatste burgeroorlog (31). Een triomfboog op het Forum Romanum herinnerde aan de gebeurtenis, die met een veel te groot woord wordt aangeduid als de zeeslag bij Aktion.

Het einde van een staatsgreep

Octavianus achtervolgde zijn tegenstanders naar Alexandrië, dreef ze tot zelfmoord en annexeerde Egypte. De schat van de farao’s diende om land in Italië te onteigenen en de talloze legionairs een boerderij te geven. Verder nam de nieuwe alleenheerser enkele obelisken mee die Rome sindsdien sieren. Egypte bleek ook een geschikt wingewest voor graniet, porfier en vooral graan. De voedselvoorziening van de stad vormde voortaan geen probleem meer.

Toen Octavianus in augustus 29 v.Chr. in Rome terugkeerde, hield hij een triomftocht, wijdde de tempel ter ere van zijn adoptiefvader in, nam het nieuwe Senaatsgebouw (waarmee Caesar een begin had gemaakt) in gebruik en opende een nieuw hooggerechtshof. Tegelijkertijd werd de Saturnustempel opnieuw ingewijd. Net als Sulla, Pompeius en Caesar voor hem en alle militaire despoten na hem, toonde Octavianus zijn macht met prestigieuze bouwprojecten.

Tot zover mijn navertelling van de relevante passages uit Een kennismaking met de oude wereld. Volgende week de metamorfose van Octavianus tot keizer Augustus.

PS

Mocht u in de Zaanstreek komen: ik spreek er donderdag 24 augustus 2023 bij boekhandel Stumpel over mijn boek over Het visioen van Constantijn.