[Dit is een samenvatting van mijn boek Vergeten erfenis.]

Inleiding

Het idee dat onze cultuur uit Griekenland stamt, is tweemaal ontstaan. De laatste keer gebeurde dat in de achttiende eeuw, vóór de sociale wetenschappen ontstonden en vóór de rijkdom van het Mesopotamische erfgoed werd ontdekt. Het is tijd het genoemde idee nader te onderzoeken, en daarbij moeten we kijken naar structurerende elementen: aspecten van een cultuur die de levenswijze van opeenvolgende generaties beïnvloedden. Vaak zijn daaraan economische middelen gekoppeld.

1: Het Hellenisme

Het denkbeeld dat de Griekse cultuur van de vijfde en vierde eeuw v.Chr. een bijzondere was, ontstond voor het eerst in de hellenistische staten, waar beheersing van deze cultuur een basis was voor maatschappelijk succes. Later lieten ook de Romeinen, die respectabiliteit zochten, zich door de Griekse cultuur inspireren, zodat de literatuur en kunst van de Grieken kwamen gelden als hét voorbeeld voor iedere ingezetene van het mediterrane imperium. De Griekse cultuur werd voortaan beschouwd als bakermat van álle beschaving. Een gevolg was dat men antieke teksten bleef overschrijven: een noodzakelijke voorwaarde om in de achttiende eeuw opnieuw te gaan zeggen dat alle wijsheid kwam uit Griekenland.

2: Jeruzalem en Athene

De eerste christenen moesten weinig hebben van het Grieks-Romeinse veelgodendom, maar zochten, toen hun religie staatsgodsdienst was geworden, wel respectabiliteit. Door enkele kunstgrepen toe te passen, konden ook zij zich associëren met de klassieke cultuur, al werd de gedachte dat alle beschaving kwam uit Griekenland ingeruild voor het Paradijsverhaal. Het respect voor de Grieks-Romeinse wetenschap werd nog versterkt door een tweede trek van het christelijk geloof: angst voor wetenschappelijke hoogmoed. Het autoriteitsgeloof ontstond.

3: Kloosterlingen en Karolingen

De ondergang van het Romeinse Rijk betekende dat de middelen ontbraken om de steden en de schrijfcultuur in West-Europa te laten voortbestaan. De antieke teksten zouden zeker verloren zijn gegaan als ze niet door monniken waren overgeschreven, een praktijk die Karel de Grote bevorderde. Hij accepteerde ook de keizerstitel, en legde daarmee de grondslag voor de gedachte dat ‘Rome’ op een bepaalde manier voorbeeldig was geweest – tot de achttiende eeuw een structurerend element.

4: Het islamitisch recht

De islam ontstond in de zevende eeuw, en stond onbevangener tegenover het verwerven van kennis dan de christenen. Tegelijkertijd stonden de moslims wat kritischer tegenover de Griekse en Romeinse cultuur, wat zich bijvoorbeeld uitte in het ontwerpen van een eigen rechtssysteem. De betrokken juristen eisten vrijheid om te discussiëren en stelden professionaliteitseisen.

5: Het keerpunt

Toen in de twaalfde eeuw het contact tussen West-Europa en de Arabische wereld intensiveerde, ontstond een klimaat waarin het Westen culturele verworvenheden kon ontlenen aan het Oosten. Een van de opvallendste overnames is de universiteit, waarin de professionaliteitseisen en de discussievrijheid van de islamitische juristen voortleefden: een belangrijk structurerend element van de westerse cultuur.

6: Het ontstaan van de moderne staat

In de tijd van de ontleningen werd ook het Romeins Recht in West-Europa ingevoerd, maar het gaat – ondanks de inderdaad door de antieke juridische literatuur geïnspireerde vorm – in feite om een pragmatische selectie uit het bestaande recht, die in latere eeuwen structurerend heeft gewerkt. Tegelijk was er ook sprake van vernieuwing, namelijk de introductie van een gelijkheidsideaal met vermoedelijk islamitische wortels. Ook bij het ontstaan van de scheiding van kerk en staat, een ander structurerend element van de westerse samenleving, speelden theorieën uit de Arabische filosofie een rol.

7: ‘Heer, doe mij toenemen in kennis’

Er zijn talloze wetenschappelijke teksten in het Arabisch geschreven, en vele daarvan werden in de Middeleeuwen vertaald in het Latijn. In de geneeskunde en de natuurwetenschap zijn daardoor allerlei Arabische invloeden aan te wijzen. Europa nam daarna een voorsprong op de islamitische wereld toen mannen als Galilei en Harvey natuurverschijnselen experimenteel onderzochten en op wiskundige wijze gingen beschrijven. Het autoriteitsgeloof verdween en van oorsprong Babylonische, Griekse en Arabische opvattingen kwamen zo samen in een van de voornaamste structurerende elementen van de westerse beschaving: de moderne natuurwetenschap.

8: Ideologie en wetenschap

De Europese cultuur is een fusie zou zijn van eerdere culturen. Het onjuiste idee dat ze haar wortels zou hebben in Griekenland, gaat terug op de achttiende-eeuwse kunsthistoricus Winckelmann. Het zou zijn vergeten als het geen rol had gespeeld bij een onderwijshervorming in Pruisen. De hier ontstane schooltypen, het gymnasium en de moderne universiteit, werden ook elders ingevoerd, zodat de nieuwe opvattingen zich verder verspreidden. Ze vormden de ideologie van de opkomende, naar respectabiliteit zoekende burgerij. Het spijkerschrift werd pas later ontcijferd, zodat Babylon aan de gymnasia stiefmoederlijk bedeeld bleef. Inmiddels wordt echter met elk ontcijferd kleitablet de uniciteit van Griekenland moeilijker te verdedigen.