In 439 nam Geiserik, de leider van het leger dat we doorgaans aanduiden als dat van de Vandalen, onverwacht de stad Karthago in. Een donderslag op klaarlichte dag zou de toenmalige wereld niet meer hebben kunnen verrassen. In één klap was de graanvoorziening van Italië niet langer gegarandeerd. De centrale overheid van het West-Romeinse Rijk was niet voorbereid op deze ramp en hedendaagse historici wijzen er wel op dat de Romeinse bevolking dit het keizerlijk hof en een war lord als Aetius zeker mocht aanrekenen.
Ooit had Italië de wereld beheerst, nu was het zelf afhankelijk. En dat was nog niet alles. Geiseriks vloot, uitgebreid met de schepen die hij in Karthago had bemachtigd, beheerste de Straat van Sicilië en kon de handel tussen het oostelijk en westelijk bekken van de Middellandse Zee afsnijden. De piraterij – of kaapvaart, zo u wil – droeg bij aan de groeiende scheiding van de twee rijkshelften.
De Vandalen onteigenden allerlei landgoederen in het huidige Tunesië, die niet zelden eigendom waren van de senatoren in Rome of Constantinopel. We hoeven geen medelijden te hebben, want grootgrondbezitters bezaten doorgaans meer dan één villa, maar de klap is vermoedelijk hard bij de Romeinse elite aangekomen. Ineens waren ze kwetsbaar.
Het vredesverdrag van 442
Het West-Romeinse Rijk kon feitelijk alleen maar capituleren. In 442 sloot de keizerlijke regering een verdrag met Geiserik: hij werd erkend in de gebieden die hij had veroverd en hij werd ontslagen van de verplichtingen die hij zeven jaar eerder was aangegaan. Feitelijk was voor het eerst een nieuwe staat ontstaan binnen het Romeinse Rijk. Er waren allerlei leiders binnen het imperium die de titel van rex voerden, “koning”, maar voor Geiserik was het geen persoonlijke titel – hij was een soeverein vorst.
En een soeverein vorst in de oude wereld sloot diplomatieke huwelijken. Zijn zoon Hunerik, die als gijzelaar verbleef aan het keizerlijk hof in Ravenna en om een of andere reden niet was geëxecuteerd toen zijn vader Karthago innam, verloofde zich met Eudocia, de dochter van Valentinianus III. Het meisje was pas vijf, maar dat was bij dit soort verbintenissen niet zo belangrijk. Het ging erom dat de verdere relaties tussen de voormalige vijanden vreedzaam zouden zijn. Hunerik mocht in 445 afreizen naar zijn vader in Karthago, aan de piraterij kwam een einde en de kooplieden van de Maghreb konden weer graan en olijfolie verkopen in Italië.
Crisis
Keizer Valentinianus werd vermoord in 455 en opgevolgd door Petronius Maximus. Eudocia was op dat moment in Italië en kreeg te horen dat ze zich niet bij haar verloofde mocht voegen, maar diende te trouwen met ’s keizers zoon. Dit was een affront dat Geiserik en Hunerik niet over zich heen konden laten gaan – al was het maar omdat Hunerik via zijn verloofde een schoonzoon van Valentinianus was en dus zélf recht had op de troon in Italië. Isidorus van Sevilla blikte anderhalve eeuw later terug:
Geiserik voer met zijn vloot naar Italië en viel Rome aan. Veertien dagen plunderde hij de schatten van Rome en vervolgens nam hij Valentinianus’ weduwe, haar dochters en vele duizenden gevangenen mee. Daarop keerde hij terug naar Karthago en sloot via gezanten vrede met de [Oost-Romeinse] keizer [Marcianus]. De weduwe liet hij afreizen naar Constantinopel en een van haar dochter huwde hij uit aan zijn zoon Hunerik.noot
Tot de buit behoorde onder meer de menora, die de Romeinen ooit hadden meegenomen uit Jeruzalem. Ik blogde er al eens over. Van het prachtige beeld van de dansende satyr dat ooit is opgedoken in de Siciliaanse wateren, is wel aangenomen dat hij behoorde tot dezelfde buit. Je kunt zeggen wat je wil, maar de Vandalen waren kunstliefhebbers. (Het grapje dat de Vandalen geen vandalen waren is al te vaak gemaakt.)
Laatantiek Africa
De Romeinen hebben tweemaal geprobeerd Karthago te heroveren. De eerste poging was van de West-Romeinse keizer Maiorianus, die vanaf 458 schepen liet bouwen. Dat ontging de Vandalen niet en toen de vloot in 461 uitvoer, wachtten ze haar op. Dit was de laatste West-Romeinse poging iets te herstellen van de voormalige grandeur. De tweede expeditie werd georganiseerd door de regering in Constantinopel, die in 468 Anthemius uitzond naar het westen om daar te regeren als keizer. Ook deze poging liep uit op een mislukking en het West-Romeinse Rijk zou in de volgende jaren desintegreren.
De Romeinen konden weinig anders doen dan een nieuw vredesverdrag sluiten. Het gebeurde in 474. Ze bedongen nog dat de Vandalen, die in onze bronnen worden getypeerd als ariaanse christenen, de eredienst van andere christenen zouden respecteren. Meer zat er voor de keizerlijke regering niet meer in. Toen Geiserik drie jaar later overleed, had hij de eerste erkende post-Romeinse staat opgebouwd.
Een complexe staat. Romeins Africa had al bestaan uit stadsbewoners, boeren en nomaden. Er waren diverse christelijke groeperingen en ook diverse joodse en laat-heidense groepen. Daar was nu een groep immigranten bij gekomen met weer een andere christelijke oriëntatie. Die immigranten hadden weer een andere juridische status dan de Romeinse bevolking. Er waren nomaden die binnen het imperium bleven en er waren nomaden die met hun kuddes over de grens gingen en terugkeerden. Een complexe wereld, maar de welvaart van het gebied bleef onverminderd, zoals gedocumenteerd in de laatantieke mozaïeken.
Het einde
Geiserik liet het koninkrijk na aan zijn zoon Hunerik. Het Vandalenrijk bewaarde zijn onafhankelijkheid, maar raakte verdeeld over twee takken van de dynastie. In het westen, zeg maar Algerije, gingen gebieden verloren, maar het was de onderlinge verdeeldheid die het koninkrijk uiteindelijk fataal werd. De zoon van Hunerik en Eudocia, Hilderik, werd in 530 afgezet door zijn neef Gelimer. Dat bood de Oost-Romeinse keizer Justinianus een motief om te interveniëren. Zijn generaal Belisarius maakte in 533 korte metten met de eerste post-Romeinse staat.
[Er is een overzichtspagina van de blogjes over het handboek.]
“hedendaagse historici wijzen er wel op dat de Romeinse bevolking dit het keizerlijk hof en een war lord als Aetius zeker mocht aanrekenen”
Het is logisch dat de Romeinse bevolking dat deed, maar wij hebben wijsheid achteraf. Dus vraag ik me af: wat had Aetius kunnen doen om Geiserik te weerhouden? En waarom alleen het keizerlijk hof ipv de gehele Romeinse politieke elite? De decennia ervoor heeft die het drukker gehad met korte-termijn-politiek in direct eigenbelang dan met iets anders. Daarom konden leiders als Geiserik vrijwel ongehinderd hun gang gaan, wat voorheen ondenkbaar was.
Mocht ik het goed zien dat streefde Aetius een onhaalbaar doel na. Nou hebben wij gemakkelijk sympathie voor tot mislukken gedoemde helden. Maar ik doe zelf een beetje aan politiek en ik vind dat niet zo praktisch. Dus dat is wat ik Aetius verwijt.
“het was de onderlinge verdeeldheid die het koninkrijk uiteindelijk fataal werd.”
En daarom ben ik niet onder de indruk van Geiserik’s “de eerste erkende post-Romeinse staat opgebouwd.” Hij was bepaald geen Octavianus. Geen enkele stichter van post-Romeinse staat was dat. Het zou nog vele eeuwen duren voor er iets kwam dat op politieke stabiliteit leek.
“Hij was bepaald geen Octavianus”. ☹
Octavianus had alles te danken aan zijn generaal Agrippa, aan wie hij zijn dochter Julia uithuwelijkte.
Dat maakt voor de evaluatie van Geiserik precies niets uit.
“De decennia ervoor heeft die het drukker gehad met korte-termijn-politiek in direct eigenbelang dan met iets anders. Daarom konden leiders als Geiserik vrijwel ongehinderd hun gang gaan, wat voorheen ondenkbaar was.”
Als u met ‘die’ dhr. Aetius bedoelt ben ik het met u oneens. Aetius was voortdurend verwikkeld in burgeroorlogen en invallen, met een macht die volgens Hugh Elton omschreven werd met de reikwijdte van een paar dagmarsen om zijn leger. Nu kan dat bestreden worden maar Aetius was bepaald niet oppermachtig, en ook niet per se “drukker met korte-termijn-politiek in direct eigenbelang dan met iets anders”. Geiseric had vooral geluk dat er slechts één Romein (Maiorianus in 460) er in slaagde een vloot samen te stellen – en dat hij erin slaagde die te vernietigen voordat de Romeinen uit konden varen.
Voor mij het effectief einde van het West-Romeinse rijk trouwens, maar dat terzijde.
Verhelderend.
Of juist niet. Want nu snap ik niet meer hoe de naam van de Vandalen spreekwoordelijk is geworden.
De term is rond 1840 geïntroduceerd door de Abbé Grégoire, die het woord muntte in de hoop een einde aan de praktijk te maken. Vergeefs. Nederlandse gemeenten zouden archeologische vindplaatsen vandaliseren en Nederlandse universiteiten wilden medeplichtig zijn aan heling van roofstukken.
.
https://fr.wikipedia.org/wiki/Abb%C3%A9_Gr%C3%A9goire
Even terug naar gisteren doen de auteur van ons aller handboek Bert van der Spek Ptolemaisch (grappig dat mijn toetsenbord daar problematisch van maakt) een anglicisme noemde. Munten als werkwoord is ook een anglicisme!
Verder: ik heb even door die links geneusd en de term vandalisme lijkt ook wel iets te maken te hebben met de Franse Revolutie. Misschien iets voor een volgend blogje. Maar daar mag je mee wachten tot je terug in Nederland bent. Goede reis! 😎🇹🇳
In de eerste zin: toen!
Heldere stukjes. Dank.
Ik vind het een knappe prestatie wat de Vandalen hebben gedaan.
Opmerkelijk dat het zo snel in elkaar stortte..
Door innerlijke tweespalt, net als bij de Goten in Spanje.
Die Clovis had het goed gezien door alle potentiële rivalen van hem en zijn zonen meedogenloos te (laten) vermoorden.
Waarbij natuurlijk de vraag overblijft of het rijk van de Vandalen überhaupt toekomst had.
Door innerlijke tweespalt, net als bij de Goten in Spanje.
Het Visigotische koninkrijk heeft het in Spanje bijna drie eeuwen volgehouden. En innerlijke tweespalt bestaat in iedere staat. Altijd.
Intrigerend dat de Vandalen zo snel de vloot wisten in te schakelen. Ze kunnen toch zelf niet zoveel nautische expertise hebben bezeten, dus veronderstel ik Romeinse matrozen en commandanten die eieren voor hun geld kozen en zonder veel wroeging voor de nieuwe machthebbers uitvoeren.
De Goten deden dat al eerder toen ze in de derde eeuw hun macht naar de Zwarte Zee uitbreidden en binnen no time een maritieme dreiging werden voor het Egeïsch gebied en de oostelijke Middellandse zee. Natuurlijk waren Goten noch Vandalen geboren zeevaarders maar ze maakten dankbaar gebruik van het ontbreken van Romeinse maritieme macht en inderdaad lokale zeevaarders die bereid waren mee te werken.
De Visigoten hebben het vooral zo lang volgehouden omdat niemand de moeite nam hun gebied te veroveren. Bij de eerste de beste poging zakte hun rijk als een kaartenhuis in elkaar.
Hetzelfde geldt voor de Franken, trouwens.
Laat-klassiek Spanje was een kaartenhuis voor de Romeinen, vandalen en Goten in successie.
? De Franken? Als er één succesvol Germaans post-Romeins rijk was…
Mja.. er bestond geen ‘één (Frankisch) succesvol Germaans post-Romeins rijk’. Binnen de kortste keren waren het er al meerdere.
Tuurlijk wel. Zelf in drieën of vieren gedeeld, en nooit echt definitief, vormde het Frankische rijk de grootste macht in (noord-)west Europa en onder de volgende dynastie al helemaal.
Zelfs na de dalingen vanaf 842-43 zouden het oostelijke en het westelijke deel zich tot toonaangevende Europese staten ontwikkelen, in allerlei fases.
Zo groot dat je, als je nu als westerling naar Ethiopië gaat, ferenji wordt genoemd.
“Er waren allerlei leiders binnen het imperium die de titel van rex voerden, “koning”, maar voor Geiserik was het geen persoonlijke titel – hij was een soeverein vorst.”
Er is geen verschil. Ook keizers werden in de vijfde eeuw doodnormaal aangeduid met ‘rex’.
“Keizer Valentinianus werd vermoord in 455 en opgevolgd door Petronius Maximus. ”
Voor een regeerperiode van slechts 77 dagen – hij is al door de bewoners van Rome dood gestenigd (24 mei) voordat de Vandalen de stad binnengaan. Het duurt tot juli voordat de Gallische edelen de magister militum praesentalis (commandant van het Romeinse leger) Eparchius Avitus naar voren schuiven om de rotzooi op te ruimen.
“Dat ontging de Vandalen niet en toen de vloot in 461 uitvoer, wachtten ze haar op”
Ik meende dat de vloot in de haven van Elche werd verbrand.
” Toen Geiserik drie jaar later overleed, had hij de eerste erkende post-Romeinse staat opgebouwd.”
Ik ben het oneens met dat laatste woord. Voor een leek kan dat suggereren dat er weinig of niets was en dat Geiseric iets nieuws neer zette. Dat was niet zo: hij name een bestaande structuur over en verving alleen gedeeltelijk de bovenlaag – verder veranderde er weinig tot niets. geen nieuwe wet, geen nieuw staatsbestel (nou, geen keizer meer), geen nieuwe maatschappij, architectuur, kunst: nada. Geiseric heette dan wel ‘rex Vandalorum et Alanorum’ maar hij heerste gewoon over een Romeinse staat.
In tweede aanleg, dat moet gezegd worden, want de Vandalen ontvingen in eerste instantie (435) de provincies Tingitania, de beide Mauretania’s en Numidia. Deze gebieden waren snel uitgeput en dit was waarschijnlijk de reden voor het verdrag van 442, waarin ze ‘geruild’ werden (an offer Rome could not refuse) voor de rijkere provincies Africa Proconsularis en Byzacium.
Geiseric ‘bouwde’ helemaal niets. Voor sommige provincies waren de Vandalen wel degelijk vandalen.