Elagabal zal voor menigeen een bekende onbekende zijn. Dankzij romans als Louis Couperus’ De berg van licht kunt u hem kennen als oosterse godheid. Verder is hij niet heel bekend. En hij laat zich ook slecht kennen, al staat vast dat het voornaamste heiligdom was in de Syrische stad Emesa, het huidige Homs. De oudste vermelding is een Palmyreense stèle uit de eerste eeuw na Chr., die een Aramese naam weergeeft die “god van de berg” zou betekenen. De berg in kwestie zal wel de citadel van Emesa zijn geweest.
Omdat Emesa in de eerste eeuw na Chr. een Arabischsprekende stad was, mogen we aannemen dat een god met een Aramese naam ouder is dan de Arabische aanwezigheid. Lange tijd golden de Arabieren inderdaad als immigranten, maar de afgelopen kwart eeuw is door de bestudering van tienduizenden inscripties duidelijk geworden dat ze al in de Vroege IJzertijd leefden in Syrië en Jordanië. Evengoed moet de verering van Elagabal oeroud zijn. Berggoden waren in Anatolië en de Levant al sinds de Hittitische Bronstijd bekend. Men beeldde zulke godheden vaak af met adelaars – net als Elagabal in de Romeinse tijd.
Syncretismes
Iedere antieke godheid is te bezien als een archeologische opgraving met diverse strata. De oude berggod nam in elke eeuw wel wat nieuwe dingen erbij. Zo werden de vereerders beïnvloed door de cultus van de Babylonische zonnegod Šamaš. Ook kreeg de godheid een vrouwelijke tegenhanger, die te identificeren is met de oorlogsgodin Allat.
Ook drie-eenheden, de zogeheten triades, kwamen in het Nabije Oosten voor. Elagabal, de personificatie van een mannelijk principe en vruchtbare warmte, had dan twee vrouwelijke tegenhangers, die bekend konden staan onder verschillende namen: Allat aan de ene kant, de liefdesgodin Astarte (eventueel Al-’Uzza) aan de andere kant. Griekstalige vereerders zouden hen Athena en Afrodite hebben genoemd. Zulke gelijkstellingen heten syncretismes.
Ook moedergodinnen als Atargatis en Kybele en hemelgodinnen als Tanit, Juno en Dea Caelestis zijn wel genoemd. Dat Elagabal zelf gelijkgesteld werd aan oppergoden als Zeus en Jupiter, spreekt vanzelf, terwijl hij als zonnegod dezelfde was als Helios en Sol. We zien dezelfde samenvoegingen in Baalbek.
In Woerden
De Syrische god was ook buiten Syrië bekend. Halverwege de tweede eeuw na Chr. wijdde een Romeinse officier in Woerden al een inscriptie aan de godheid, wiens naam hij in het Latijn spelde als Helagabalus. De /h/ als eerste letter verraadt vermoedelijk de lokale uitspraak: in het Rijnland schreef men bijvoorbeeld ook het woord ego, “ik”, als hego. Een andere verklaring voor deze spelling is dat men al de vorm Heliogabalus kende, ontstaan onder invloed van de Griekse naam van de zonnegod, Helios.
In Rome
Beroemder dan de verering in Woerden is die in Rome, daar geïntroduceerd door een keizer wiens verering zóveel opzien baarde, dat hij beroemd werd onder de naam van zijn god: Heliogabalus (r.218-222). Hij heette eigenlijk Varius Avitus Bassianus. Afkomstig uit Syrië, waar hij een rol had gespeeld in de eredienst, nam hij zijn god in de vorm van een kegelvormige steen, een baetyl, mee naar Rome. Op munten staat deze steen vaak afgebeeld met een adelaar die zijn vleugels beschermend over het object spreidt. Heliogabalus bouwde ook een nieuwe tempel op de Palatijn.
De Grieks-Romeinse geschiedschrijver Herodianos, die in Rome getuige was van de gebeurtenissen, vertelt over het belangrijkste feest van de god, dat, zo zegt hij, midden in de zomer werd gevierd en volgens moderne geleerden grote gelijkenis vertoont met het Akitu-feest (het Babylonische Nieuwjaar). Ik blogde er onlangs over. Tijdens dat festival droegen de Babyloniërs de god Marduk rond in een wagen versierd met goud, zilver en kostbare edelstenen. Hij werd bij deze processie vergezeld door de beelden van de andere goden, die naar een feesthuis buiten Babylon werden gebracht. De koning bracht geschenken en offers aan de goden en in ruil daarvoor gaven zij de mensen orakels. De dag na de festiviteiten keerden de god en zijn gevolg terug naar de stad. Dit is allemaal één op één toepasbaar op de verering van Elagabal in Rome.
Godslastering
Ook de triade werd vereerd in Rome, en wel door het Palladium (een beeld van Minerva) en een beeld van de Hemelse Juno uit Karthago over te brengen naar Rome. Veel mensen in Rome beschouwden dit als godslasterlijk.
En daarbij bleef het niet. Cultushandelingen voor Elagabal waren de taak van een hogepriester en lagere priesters, die uit alle lagen van de bevolking konden komen. Deze priesters dienden alleen deze ene godheid en dat deden hun leven lang. Hun ambt was dus een levensvervulling. Dit was heel anders in Rome, waar priesters hun functie combineerden met politieke of administratieve ambten. Dit verergerde de spanningen. Nadat keizer Heliogabalus in 222 was vermoord, ging de baetyl dus retour naar Syrië. Een halve eeuw later zou de eredienst in Rome worden hernomen als die voor de Sol Invictus, de onoverwinnelijke zon.
En nog een voorbeeld van een godsdienst uit het nabije Oosten die hoge ogen gooide in het Westen, al was het maar voor even.
Als ik kon schrijven zou ik een roman willen neerpennen over een alternatieve tijdlijn waarin Elagabal de rol van het Christendom had gekregen. De kathedralen in diverse Europese hoofdsteden zouden er heel anders hebben uitgezien. 😉