Ik kreeg een verzoek deel te nemen aan een actie om geld in te zamelen voor het leggen van boeketten bloemen op alle graven in Europa die slechts vermelden “Ein Unbekannter Deutscher Soldat”. Voor zo’n actie valt best iets te zeggen. Ertegen ook.

Om te beginnen: de jonge mannen die in de Wehrmacht dienden, mochten in 1933 niet stemmen. Niet zij hebben Adolf Hitler aan de macht geholpen; ze namen de wapens op omdat hun ouders hun land hadden uitgeleverd aan de nazi’s. Dat maakt de soldaten niet tot willoze slachtoffers, maar nuanceert hun daderschap wel, en ik heb daarom op een van mijn websites aandacht besteed aan “goede Duitsers” in Amsterdam en Lochem. Als zo iemand sneuvelt zonder dat zijn identiteit bekend is, en er nooit familie naar het graf komt, is het niet zo’n gekke gedachte eens een bloemetje te leggen.

Ook dit speelt een rol: de naoorlogse Duitsers hebben hun verleden  onder ogen gezien. Ik heb wel eens geschreven over de succesvolle Vergangenheitsbewältigung. Ik ben ook “on record” voor de bewering dat de Berlijners zwaarder zijn gestraft voor hun verleden dan ze verdienden. Ik zou dus eigenlijk moeten zijn vóór zo’n actie, en ik respecteer degene die haar onder mijn aandacht bracht voldoende om op deze pagina drie foto’s te plaatsen van Duitse oorlogsgraven (vergelijk de Britse hier).

En toch maak ik liever geen geld over. Zeker, de categorieën “dader” en “slachtoffer” dienen te worden genuanceerd. Zoals ik hierboven heb aangegeven, waren veel daders eigenlijk schlemielen, die het allemaal niet zo hebben gewild. De dader is een beetje slachtoffer. Ook het omgekeerde is waar. De Duitse vernietigingsindustrie kon zo succesvol zijn doordat het slachtoffers mede tot daders maakte. De dader-die-een-beetje-slachtoffer-werd en het slachtoffer-dat-een-beetje-dader-was zijn belangrijke nuanceringen.

Maar ook als het geen zwart versus wit is, dan nog is er verschil tussen donkerder en lichter grijs. We hoeven in het leven zelden te kiezen tussen goed en kwaad, maar we kiezen voortdurend tussen verkieslijk en minder verkieslijk. Je wil een bepaalde richting op, zelfs als je niet weet of die richting goed of slecht is. Ik denk dat de richting die wordt gerepresenteerd door de Duitse soldaten – een ondemocratisch, nationalistisch, inhumaan stelsel – niet de  richting is die ik wil: die van democratie, pluralisme en humaniteit.

Ik weet het. In hun laatste ogenblikken dachten noch de Duitser noch de Brit noch de Pool aan deze verheven idealen. Maar het was wel de inzet en de betekenis van de oorlog. Voor mij blijft dat een criterium. Ik vind het respectabel als iemand de persoonlijke dimensie wil benadrukken, maar het is niet de keuze die ik maak.