Tijdens het Carrédebat zei Sybrand van Haersma Buma: “Respect voor vrouwen komt uit de joods-christelijke traditie, dat is al duizenden jaren zo.”
Ik zal het niet hebben over Buma’s “duizenden jaren” ter typering van het christendom, dat nog geen twee millennia heeft volgemaakt. Het is een beetje flauw daarop af te rekenen.
Een interessantere vraag is wat Buma verstaat onder respect. Je zou bijvoorbeeld, zoals de behoudende islamitische geestelijken die ik in Iran wel eens heb gesproken, kunnen zeggen dat het mannelijk respect voor vrouwen zó groot is dat echte heren vrouwen niet in verlegenheid zullen brengen door ze een hand te geven en dat ze vrouwen willen beschermen tegen wellustige mannenblikken en daarom vrouwen liever met een hoofddoek over straat laten gaan.
De meeste Nederlanders zullen dat anders zien. De afgelopen eeuw is het respect voor vrouwen tot uiting gebracht door allerlei vormen van discriminatie te beëindigen en vrouwen gelijke rechten te geven, met het kiesrecht als meest in het oog springende voorbeeld.
Jezus
Heeft de christelijke traditie hierbij een rol gespeeld? Het is waar dat Jezus van Nazaret af en toe feministische trekjes lijkt te hebben gehad. Het echtscheidingsverbod is goed gedocumenteerd en zou bedoeld kunnen zijn geweest om, in een wereld waarin een “verstoten” vrouw weinig perspectieven had, echtgenotes enige garanties te bieden.
Opmerkelijk is bovendien dat Jezus vrouwelijke leerlingen had (van Tabita wordt dat in Handelingen 9.36 expliciet vermeld) en dat de vroege kerk tenminste één vrouwelijke apostel kende, Junia (Romeinen 16.7). Er waren echter grenzen aan het feminisme van Jezus:de groep die bekendstond als “de twaalf” (en die vaak wordt verward met de leerlingen en/of apostelen) bestond geheel uit mannen.
De kerk
Als hier al een feministische dimensie was, is dat niet zo gebleven. De apostel Paulus meent dat christelijke vrouwen beter kunnen zwijgen tijdens christelijke bijeenkomsten. Ook schrijft hij dat Christus het hoofd is van een man, zoals een man het hoofd is van een vrouw en God het hoofd van Christus (1 Korintiërs 11.3).
Nu was Paulus maar één stem onder vele. De christelijke kerk die rond het jaar 110 werd vervolgd door de Romeinse gouverneur Plinius kende diakenessen. Uit de martelarenakten blijkt dat vrouwen in moed en Bijbelkennis niet onderdeden voor mannelijke gelovigen. Toch is niet vol te houden dat het christendom in de komende eeuwen vrouwen heeft behandeld als volwaardig, anders zouden religieuze ambten als het priesterschap wel voor vrouwen zijn opengesteld.
Conclusie
Zoveel hoofden, zoveel zinnen: het christendom heeft soms een feministisch en soms een antifeministisch gezicht. Buma’s bewering is half waar.
1. Van Haersma Buma beperkt zich niet tot de christelijke traditie, maar heeft het over de “joods-christelijke traditie”. Ik hoef jou niet te vertellen tot hoever de joodse traditie/geschiedenis teruggaat.
2. Deze smoes van die “behoudende islamitische geestelijken uit Iran” kende ik nog niet. Het is trouwens typerend voor dit soort culturen om de waarheid om te draaien. Een vrouw wordt als particulier bezit gezien waar een ander zelfs niet naar mag kijken, laat staan aanraken.
3. Bezien in de context van de tijd was het Christendom van ouds her behoorlijk vrouwvriendelijk. Gelet op de hoofdstromen in het Christendom is dat heden ten dage alleen maar toegenomen.
Wat betreft je eerste punt: het jodendom is precies even oud als het christendom en je kunt discussiëren over de vraag wanneer ze zijn ontstaan. Ik denk dat het beste antwoord is: gegroeid in de eeuw na de verwoesting van de tempel. Beide zijn dus achttien eeuwen oud. Je kunt ook, met de gelovigen, acht eeuwen voorgeschiedenis aan beide toevoegen, maar ook dan komen we niet uit voor de zevende eeuw. En je kunt ook litteralistisch zijn en er anderhalf millennium aan toevoegen door te beginnen met Abraham. Maar het heeft voor Buma’s redenering geen betekenis: het was het christendom, en niet het jodendom, en niet een door gelovigen aanvaarde voorgeschiedenis van beide godsdiensten, die de Nederlandse cultuur heeft beïnvloed.
Ad twee: ik weet niet of ik het een smoes zou noemen. Ik denk /vrees dat mensen – je vindt ze ook bij de EO – die zeggen dat respect voor vrouwen betekent dat je hun kwetsbaarheid e.d. erkent, daarin oprecht zijn.
Derde punt: dat hoor je vaak. Er zijn binnen het christendom wat vrouwvriendelijke trekken, deels door stoïcijnse invloeden. Is het dan christelijk of stoïcijns? En kun je stellige uitspraken doen als het bewijsmateriaal volstrekt ontoereikend is? Ik denk dat zowel het beeld van een vrouwvriendelijk als een vrouwonvriendelijk christendom vooral neerkomen op selectief brongebruik.
Het leuke is dat je met de oude Hebreeuwse en Griekse geschriften waarin het Jodendom en het Christendom zijn oorsprong vinden alle kanten op kunt. Er staat zó veel in, dat elke lezer altijd wel íets vind dat als waarheid kan worden gepresenteerd. Er staan zelden verwijzingen (citaten, voetnoten) in naar oudere bronnen, dus móet het wel de waarheid zijn, wat er in de geschiften staat – zou je als argeloze lezer denken. Buma maakt handig gebruik van die interpretatieruimte.
Helaas zijn de geschriften in de loop der geschiedenis veel geweld aangedaan, door (onnauwkeurige) vertalingen, weglatingen en interpretaties. Wie citeert er bijvoorbeeld rechtstreeks uit de oorspronkelijke Dode Zeerollen als hij de betreffende bijbelboeken aanhaalt?
Voor degenen die de samenvatting van de geschriften zien als inspiratiebron zijn dergelijke aanpassingen geen enkel probleem. Als bron voor waarheidsvinding lijken me de afgeleide versies echter twijfelachtig.
Onder die duizenden jaren oude christelijke waarden vielen ook antisemitisme ( tot de dag van vandaag, zoals we zaterdag nog konden lezen) en slavernij, die zo’n 1800 jaar door de kerk verdedigd is.
Als we het hebben over het morele gehalte van het christendom en de actuele waarde ervan (dus anno 2017) zijn dit soort discussies bijzonder nuttig. Willen we echter wetenschap bedrijven, dan niet, Op deze manier zullen we er nooit achter komen waarom het vroege christendom aantrekkelijk was voor vrouwen en slaven.
Als vrouw, die in de jaren vijftig heel streng Rooms Katholiek is opgevoed, kan ik alleen maar zeggen dat dit geloof bijzonder vrouwonvriendelijk is.
‘De apostel Paulus meent dat christelijke vrouwen beter kunnen zwijgen tijdens christelijke bijeenkomsten’, schrijf je, aldus 1 Korintiërs 14,33b-34) parafraserend: “Zoals in alle gemeenten van de heiligen moeten de vrouwen in uw bijeenkomsten hun mond houden. Het is hun niet toegestaan het woord te nemen; zij moeten ondergeschikt blijven, zoals trouwens de wet voorschrijft.” Het voert te ver de argumentatie van de NT-exegeet Patrick Chatelion Counet hier (volledig) weer te geven (geïnteresseerden verwijs ik naar zijn in 2009 bij de KBS uitgeverij verschenen ‘Genie of misgeboorte. Zeven vooroordelen over de apostel Paulus’, pp. 70-75), ik beperk me tot zijn conclusie: ‘De (…) meest overtuigende hypothese om Paulus voor een feministisch-seksistische spagaat te behoeden is de gedachte van een interpolatie, een latere toevoeging’ (pagina 74). Verwijzend naar Duitse theoloog-exegeet Hans Conzelmann houdt
Chatelion Counet het er met hem voor, dat een dergelijke deuteropaulijnse interpolatie een gevolg is van een burgerlijke aanpassing van de kerk aan de normen en waarden van de Romeinse omgeving waarnaar die vroege geloofsgemeenschap zich dacht te moeten voegen.
Fijn voor Paulus en de vrouwen! Geen spagaat en de vrouwen hoefden dus hun mond niet te houden.
En Interessant, kennelijk zijn er discussies over “deuteropaulijnse interpolaties” in de brieven. In wat ik tot nu toe over Paulus las, kwam ik die nog niet tegen…
Een van de redenen om bijvoorbeeld de islam als vrouwonvriendelijker af te schilderen in vergelijking met het christendom is het dragen van de hoofd/gezichtsbedekkende kleding. Deze traditie komt echter uit het christendom, dat in de tijd van Mohammed een stuk conservatiever was.
Hoe zit het met de strenge christenen in de Bible-Belt. Daar heeft een vrouw weinig te vertellen.
Uit de Bijbel halen ze dat God de man boven de vrouw heeft gesteld. Achterlijk!