Ik heb mijn reeks over het Nieuwe Testament een tijdje onderbroken omdat de Makkabeeënopstand en de joodse literatuur er tussendoor kwamen. Vandaag herneem ik de reeks weer met wat observaties over Paulus. Even samenvattend: afkomstig uit Tarsos en opgeleid als farizee, maakte hij zich vervolgens verdienstelijk voor de joodse autoriteiten door volgelingen van Jezus van Nazaret op te sporen. Wáár dat gebeurde, is onduidelijk. Zelf suggereert Paulus dat hij in Judea onbekend was (Galaten 1.21), terwijl de auteur van Handelingen meent dat Paulus aanwezig was bij de terechtstelling van Stefanos in Jeruzalem (7.58).
Bekering
In elk geval bekeerde Paulus zich. Hij schrijft dat Gods zoon zich aan hem had geopenbaard
opdat ik hem aan de heidenen zou verkondigen. Ik heb toen geen mens om raad gevraagd en ben ook niet naar Jeruzalem gegaan, naar hen die eerder apostel waren dan ik. Ik ben onmiddellijk naar Arabia gegaan en ben van daar weer teruggekeerd naar Damascus. Pas drie jaar later ging ik naar Jeruzalem om Kefas te ontmoeten, en bij hem bleef ik twee weken. Maar van de overige apostelen heb ik niemand gezien, behalve Jakobus, de broer van de heer. (Galaten 1.16-19; NBV)
Over de aard van die openbaring weten we alleen dat hij Christus heeft gezien (1 Korinthïers 15.8), wat opnieuw nét iets anders is dan je zou afleiden uit Handelingen, waarin we lezen over licht en een stem. Ik zou hier overigens geen tegenspraak in lezen. Eerder zijn het twee verschillende pogingen iets onder woorden te brengen dat zich niet onder woorden brengen liet.
Feit is dat de voormalige vervolger de messias Jezus begon te beschouwen als de vervolmaking van het jodendom. Dat plaatste het offer in de tempel enigszins buiten het centrum. Toen in 70 een definitief einde aan de offercultus kwam, groeide het geloof in Christus uit tot de kern van Paulus’ jodendom – we noemen het daarom christendom. Andere joden legden de nadruk op de bestudering van de Wet en dat noemen we rabbijns jodendom. Ik benadruk dit, omdat het zo bezien anachronistisch is Paulus te beschouwen als christen.
De doelgroep van Paulus
Paulus’ doelgroep is een ander verschil tussen enerzijds de Paulus van de Handelingen en anderzijds degene die we kennen uit de brieven. In de Handelingen bezoekt de rondreizende zendeling eerst een plaatselijke synagoge. Ik zie zo snel 9.20 (Damascus), 13.5 (Salamis), 13.14 (Antiochië in Pisidië), 14.1 (Ikonion). Deze Paulus wilde zijn mede-joden deelgenoot maken van zijn openbaring. De auteur van de brieven richtte zich, zoals we hierboven al zagen, tot de heidenen. Het een sluit het ander niet uit. Paulus schrijft:
Door de Joden ben ik vijfmaal met veertig min één zweepslagen gestraft, ik ben driemaal met stokslagen gestraft, ik ben eenmaal met stenen bekogeld (2 Korinthiërs 11.24-25)
Het zou alleszins menselijk zijn geweest als het slachtoffer van doelgroep was veranderd. Ik beschreef al hoe hij in Korinthe, na problemen in de plaatselijke synagoge, het huis naast de synagoge was gaan gebruiken.
Leerbewerker
In de Eerste brief aan de Thessalonicenzen vertelt Paulus hoe hij zijn werk aanpakte.
U herinnert u, broeders en zusters, hoe we ons hebben ingezet en ingespannen, hoe we dag en nacht hebben gewerkt om niemand van u tot last te zijn. Op die manier hebben we u het evangelie van God verkondigd. (2.9)
Hij zegt elders hetzelfde: met zijn metgezel Barnabas werkte hij voor z’n brood (1 Korinthiërs 9.6 en 4.12). We moeten ons voorstellen dat Paulus zijn stiel had als leerbewerker – de oude interpretatie “tentenmaker” lijkt onhoudbaar – en in zijn werkplaats mensen vertelde over wat hem was geopenbaard. Een praatje bij het werk.
Eigenlijk wel zo plausibel. Godsdienstsociologen hebben al lang geleden vastgesteld dat mensen hun oordeel vooral aanpassen als vrienden, collega’s of andere bekenden iets uitleggen onder normale, onverdachte omstandigheden. Wie op de zeepkist klimt met een ongebruikelijke boodschap, zal vooral weerstand oproepen en moet er niet van opkijken te worden gegeseld, stokslagen te krijgen of met stenen te worden bekogeld.
[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]
“omdat het zo bezien anachronistisch is”
In Israel Verdeeld maak je zonneklaar dat vóór de Eerste Romeins-Joodse oorlog het hoe dan ook een anachronisme is om over christenen te praten. Sinds ik het gelezen heb gebruik ik protochristenen. Er is geen enkele reden om voor Paulus van Tarsus een uitzondering te maken.
“als het slachtoffer van doelgroep was veranderd.”
Het is altijd mijn indruk geweest dat de gehele mensheid zijn doelgroep was. Ik zou dus eerder zeggen dat hij zijn methode veranderde – het praatje bij het werk voerde hij zowel met joden als met heidenen.
Hopelijk komt er meer over hem, ik vind Paulus veel boeiender dan Jezus.
Hans
“opdat ik hem aan de Heidenen zou verkondigen”
Het gebruik van het woord heidenen vind ik duiden op een latere, vierde eeuw, schrijver. Augustinus is namelijk vrij duidelijk” zij die kennis hebben van de juiste vorm van het Christendom en toch kiezen voor een andere variant zijn erger dan de ergste heidenen”.
Vanaf wanneer kunnen we het begrip heidenen in het N.T. verklaren?
En zijn er in Byzantium ook handschriften ontstaan die nu in de canon van het N.T. staan?
We moeten ook goed kijken naar de eerste drie eeuwen van het Byzantijnse Rijk. Daar zou ik niet hebben willen rondlopen als niet christen.
Moeten we ook niet even meekijken of Paulus uit Tarsos een Mythras aanhanger is geweest?
Naast het christendom zijn er in de eerste eeuw N.Chr. drie grote (geestes) stromingen: de Stoa, het Hellenisme en de Mythrascultus.
En natuurlijk de normale Romeinse cultus.
Wat bedoelt u met de ‘(geestes) stroming’ “Hellenisme”?
Ik zie het Hellenisme als een langdurige beweging: “We kwamen als overwinnaars, maar we vertrokken als overwonnen”.
In deze beweging is er een wisselwerking van Oost naar West op vele terreinen. Alexandrië ontwikkelt zich tot het Rome van het Oosten.
De princeps Traianus bouwt zijn Forum en zijn zuil in Rome als reactie op de “grandeur”van Alexandrië.
Fase 1 van het Hellenisme wordt vorm gegeven door Alexander de Grote.
Fase 2 zie ik dan vanaf de Diadochenoorlog tot aan de stichting van Byzantium en de mogelijke greep op de inkomsten uit de zijderoute. En in deze fase neemt de filosofie een grote vlucht met Seneca, Epictetus en Princeps Marcus Aurelius.
Kortom in het Hellenisme zie ik een langdurige periode van wederzijdse beïnvloeding tussen Oost en West.
Met als sluitstuk dat vele protochristenen wegvluchten naar China om aan vervolgingen te ontkomen.
De princeps Constantijn de Grote ging Byzantium stichten om de exorbitante kosten van zijn wrede veroveringstocht vanuit Engeland te dekken. En hij ging niet in Byzantium wonen om het christendom te stichten en uit te bouwen. Als je naar de hulpgoden van Constantijn kijkt dan zie ik dat hij steeds steun zoekt bij Oosterse goden, Sol Invictus, Apollo en wellicht uiteindelijk het christendom.
Daarom zie ik het Hellenisme als een geestelijke en economische wisselwerking en een verdienmodel wegens de belangen van de
Zijderoute.
Aha U hanteert dus, naar ik begrijp, een wel zeer idiosyncratische definitie van ‘hellenisme’, eentje die volkomen afwijkt van wat we in de wetenschap onder hellenisme verstaan. Dat mag hoor, maar het is wel erg verwarrend. En verder weet ik niet helemaal zeker of u echt deskundig op dit terrein bent. Uw hypotheses worden, op z’n zachtst gezegd, wetenschappelijk niet ondersteund. Of doet dat er niet toe?
Volgens de auteur van het boek Handelingen (11.26) werden in Antiochië de leerlingen voor het eerst Christenen genoemd. Er staat niet bij wanneer dat was, maar in de tekst gaat het vooraf aan het apostelconcilie van 50 nC.
Een woord hoeft 2000 jaar geleden niet hetzelfde betekend te hebben als tegenwoordig. Tegenwoordig bedoelen we de wereldgodsdienst met alle denominaties, die verwant is maar los staat van het joodse geloof. Toen wáren zij die zichzelf christenen noemden ook joden. Pas na de Verwoesting van de Tempel begon het proces dat tot die losstaande wereldgodsdienst leidde. Dat konden die leerlingen ten tijde van dat apostelenconcilie nog niet weten.
In wetenschap is heldere, eenduidige begripsbepaling erg belangrijk. Hoe we die leerlingen van toen in het dagelijks leven noemen is nog weer iets anders.
Joden, (proto-)christenen, heidenen: hoe dan ook, Paulus’ boodschap aan zijn grootste doelgroep, dat zij voor het geloven in de joodse messias Jezus geen jood hoefden te worden, had verstrekkende gevolgen.
Ja, daarom vind ik hem ook zo boeiend.
Is het bekend waarom Paulus aan zo’n ijverige bekeringsdrang ‘leed’?
Want dit is nu niet bepaald joods.
Ik vraag me dus af in hoeverre Paulus nog wel joods te noemen is.
In elk geval hebben de christenen dit van hem (?) overgenomen.
En dat ging niet altijd even zachtzinnig.
Dat is een interessante vraag! Zeker met de toevoeging “want dat is nu niet bepaald joods”. Hij was, volgens de verhalen, een bestrijder van de Jezus-adepten en daarna, na een kronkel in zijn hersenen, een zeer eigenzinnige voorvechter daarvan. De rest is speculatie voor psychologen.
Ik weet niet of bekeringsdrang “niet bepaald joods” is geweest. Er was destijds in elk geval een (niet door alle joden gedeelde maar ook niet verwaarloosbare) neiging tot universalisme.
Is het bekend waarom Paulus aan zo’n ijverige bekeringsdrang ‘leed’?
Daar zijn verschillende dingen over te zeggen.
In de eerste plaats heeft Paulus iets ingrijpends meegemaakt, waardoor hij van bestrijder voorvechter werd. Wat dat geweest is daar zal een niet-Christen anders over denken dan een Christen, maar er is iets gebeurd, waardoor Paulus het z.i. belangrijkste feit dat zich ooit had voorgedaan aan zo veel mogelijk mensen wilde bekend maken.
In de tweede plaats was er de gedachte dat Christus zou wederkeren als het evangelie aan alle volkeren verkondigd was. Daarom wilde Paulus b.v. naar Spanje gaan.
Maar Paulus was lang niet de enige verkondiger. Het evengelie werd ook met succes al heel vroeg verkondigd in Egypte, in Syrie, in Mesopotamie, in Rome, in Gallië en dat allemaal niet door het toedoen van Paulus maar door anderen, die onbekend zijn gebleven.
Ik ken het verhaal van de bekering van Saulus in Paulus sinds mijn protestante jeugd. Ik heb de uitdrukking een Saulus Paulus bekering wel eens horen gebruiken bij een de plotseling meningsverandering van een politicus. Bij politici denken we natuurlijk onmiddellijk aan politiek opportunisme. Bij Paulus ben ik daar niet zo zeker van, maar een raar verhaal vind ik die plotselinge bekering wel. Dat maakt Paulus ook zo’n intrigerende figuur.
De heftigheid van Paulus’ ommekeer is op zich niet zonder parallel. Het is in elk geval een vaststaand motief bij de bekering van mensen tot de filosofie. Ineens is er, om een voorbeeld te geven, een Sokrates die op je weg staat en dan bekeert Xenofon zich. Of je ziet een bedelaar en ontwaakt uit je paleis-roes (Boeddha).
Ik wil aannemen dat het feitelijk psychologisch proces anders is, maar de nogal theatrale vormgeving in Handeling is redelijk conventioneel.
“Niet bepaald joods” (Sara) klopt mi. wel maar de Jezusadepten waren inderdaad, in tegenstelling tot Jezus, sterk geneigd tot zending “onder de volkeren” (MM). En inderdaad, de meesten zijn onbekend gebleven; ofwel, ze schreven niets op, ofwel, ze zijn door de hoofdstroom niet als serieus of fout beschouwd en dus niet gecopieerd of in de canon opgenomen.
Dan blijft Paulus over als intrigerende figuur (HS) maar interessanter dan de persoon vind ik het feit dat op zijn gedreven briefschrijverijen hele theologieen
zijn gebaseerd tot in de huidige tijd.
Dat zijn pas hersenkronkelingen!