Het is niet mijn bedoeling elke keer over chronologische puzzels te schrijven. Natuurlijk, het vaststellen van de volgorde waarin dingen zijn gebeurd is even fundamenteel als het bepalen van de antieke geografie, en het is zeker nuttig om erover te schrijven, maar er is méér over de Oudheid te vertellen. Dat is evengoed boeiend en – als het gaat over de DNA-revolutie – zelfs urgent. Desondanks: vandaag toch even een blogje over chronologie, en wel over de Griekse IJzertijd, dus de tijd na de ondergang van de Mykeense burchten.

Over die periode is sinds kort wat te doen. De archeologen Stefanos Gimatzidis en Bernhard Weninger denken namelijk dat de traditionele chronologie bepaalde ontwikkelingen te laat plaatst. Ze zouden een halve tot anderhalve eeuw eerder hebben plaatsgevonden. U leest er hier meer over. Zich baserend op koolstofdateringen van het grafveld te Sindos (even ten westen van Thessaloniki), concluderen ze dat het Vroeg- en Midden-Geometrische aardewerk eerder begon. De betekenis daarvan is weer dat de eerste Griekse steden, die worden gedateerd aan de hand van aardewerk, eerder zijn ontstaan dan oudheidkundigen tot nu toe dachten. Anders gezegd: de “dark ages” zijn korter geworden.

Toen ik erover las, voelde ik een, hoe zeg je dat, zeker wantrouwen. De twee onderzoekers boden een nogal radicale oplossing voor een probleem dat ik niet kende. Nu weet ik wel meer niet, maar als je een studie hebt afgerond en daarna een kwart eeuw met je vak bent verder gegaan, heb je over de grote kwesties weleens iets gelezen. En hiervan wist ik helemaal niets, terwijl een chronologische aanpassing van een halve tot anderhalve eeuw een echt enorme kwestie is. Ter vergelijking: de speelruimte tussen de drie Mesopotamische chronologieën was 120 jaar, het begin van de IJzertijd in Israël kent een speling van 40 jaar. Omdat ik het vreemd vond, schreef ik in de laatste Livius Nieuwsbrief dan ook dat ik er meer over had willen lezen.

Niet veel later had ik contact met Vladimir Stissi, die klassieke archeologie doceert aan de Universiteit van Amsterdam en vrij gemakkelijk de vinger op de zere plek legde. Om te beginnen: als dat aardewerk ouder is, schuift ook het begin van de IJzertijd wat op en dat botst met het einde van de Bronstijd, dat met verschillende methoden redelijk goed lijkt te zijn gedateerd. Een verwant probleem is dat bij de nieuwe chronologie de Grieken ijzer lijken te zijn gaan gebruiken vóór dit in het Nabije Oosten gebeurde. Dat is niet onmogelijk maar op het eerste gezicht niet heel aannemelijk.

Een volgende constatering is dat de traditionele chronologie van de Griekse IJzertijd vrij goed is gekoppeld aan die van het Nabije Oosten. Daar is natuurlijk wel wat speling. Het tijdperk na de instorting van het Bronstijdsysteem heet natuurlijk niet zonder reden “dark ages”. Maar als ook het Nabije Oosten een halve tot anderhalve eeuw opschuift, is dat wel heel veel onzekerheid, zeker omdat in de afgelopen tijd de Neo-Hittitische en Aramese staten uit Syrië beter worden begrepen en omdat er een reeks jaarringdateringen is uit Anatolië.

Verder vertelde Stissi me dat de herdatering ook niet zo nieuw is als gepresenteerd. Er zijn al eerder twee teams zijn geweest die soortgelijke conclusies hebben getrokken en soortgelijke conclusies hebben voorgesteld. De Groningse onderzoeker Bert Nijboer is daar bijvoorbeeld bij betrokken, wiens werk over Karthago en het vroege Latium ik weleens heb genoemd.

Het methodische punt is dus: je kunt een koolstofdatering loslaten op organisch materiaal en dat gebruiken om aardwerk te dateren – prima zelfs. Maar het gebruik van laboratoriumtechnieken, hoe hip ook, kan nooit de enige methode zijn. Je moet rekening houden met andere informatie. Zoals zo vaak geldt: je kunt in de oudheidkunde nooit iets in isolement bestuderen. Griekenland kun je niet bekijken zonder het Nabije Oosten, de IJzertijd niet zonder de Bronstijd.

Laatste punt: maar als het grafveld in Sindos dan andere conclusies oplevert dan gebruikelijk, hoe moeten we dat dan verklaren? Stissi oppert dat we te maken hebben met de complicaties die koolstofdateringen sowieso hebben. (Richard Kroes beschreef ze al eerder op deze plek.) Stissi rondde zijn commentaar af met de opmerking dat hij benieuwd is of de onlangs gepubliceerde IntCal20-calibratiecurve nog veel invloed zal hebben. In elk geval: één waarneming dat iets niet klopt, is nooit voldoende om een robuuste theorie terzijde te schuiven.

[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]