De agrarische rendementen in de oude wereld waren laag en dat betekende dat de overgrote meerderheid van de mensen werkzaam was in de agrarische sector. Slechts één op de tien mensen was geen boer en dat konden ambachtslieden, soldaten of leerkrachten zijn. Eén van de gevolgen van deze situatie was dat informatie een heel andere karakter had. Weliswaar wilde men destijds, net als nu, dat informatie correct was, maar anders dan ons ontbrak het de ouden aan de middelen om dingen te onderzoeken. Je nam dus maar aan dat iets waar was als het leek op informatie die je al had.
Voor het overige moest je maar je toevlucht nemen tot het bovennatuurlijke. Vandaar de populariteit van orakels en waarzeggers: droomduiders, astrologen, kaaskijkers, vogelvluchtspecialisten, ingewandenlezers, visorakels… Sommige van deze adviseurs waren niet vies van een vrome fraude. In het handboek voor dromenuitleggers dat Artemidoros van Daldis heeft geschreven, is een opmerking dat je een beetje hocus pocus moest toevoegen; de klanten verwachtten het nu eenmaal en het maakte dat ze dingen makkelijker geloofden. De ingewonnen informatie leek hierdoor immers op informatie die ze al hadden.
Hierboven een portret van een godheid uit een orakel bij Iol-Caesarea, het huidige Cherchell in Algerije. De mond staat open en is met een buisje verbonden met een gat aan de andere kant van de muur, zodat het mogelijk was dat een priester het beeld deed spreken en een bezoeker “de stem van de god” een antwoord hoorde geven. Ik heb niet kunnen achterhalen uit welke eeuw dit beeld stamt maar het lijkt me iets uit de tweede of vroege derde eeuw na Chr.
Voor u nu denkt dat alles bedrog was – ja en nee. De beschuldiging van fraude was er altijd en van Cicero is de opmerking dat hij zich afvroeg hoe zieners elkaar in de ogen konden kijken zonder de slappe lach te krijgen. De auteur Lucianus was ervan overtuigd dat een orakel in Abonouteichos fraudeerde met de vragen waarop het moest antwoorden. De bezoeker leverde een gesloten briefje in met een vraag en kreeg een antwoord dat wonderlijk goed paste bij die vraag, maar Lucianus wist hoe je zo’n gesloten briefje zó kon openen en sluiten dat het niemand opviel.
Maar ik moet ook denken aan het antropologische onderzoek naar sjamanen die tijdens een ritueel de aanwezigheid van een goddelijke macht aan de gelovigen lieten merken door de hut te laten trillen. Ze wisten heel goed dat ze zélf aan de tentpalen hadden getrokken, maar waren ervan overtuigd dat ze daarbij werden geleid door een goddelijke kracht; ze waren slechts instrumenteel. Ik sluit allerminst uit dat antieke orakelpriesters en waarzeggers ook wel wisten dat ze een show aan het opvoeren waren, maar dat ze tegelijk dachten dat de godheid zich wel degelijk via die show openbaarde. De mensen kwamen voor die show – het was wat ze van de verworven informatie verwachtten – en ze kregen de show. En de god zag dat het goed was.
Mensen komen voor de show. Dat verklaart de weerstand tegen de Verlichting. Ook tegenwoordig wordt er, vooral door domme mensen, vooral moralistisch geargumenteerd. Als iets waar moet zijn dan is het waar. Maar de feiten klets je niet zomaar weg.
“vooral moralistisch geargumenteerd”
Zoals “ik ben blij dat ik boven de Reformatiegrens woon” van een tijdje geleden?
Inderdaad.
@martin: voor de show? Ik ken goed opgeleide mensen die in bepaalde situaties de meest aparte dingen doen. Dus als je dat doet ben je dom als ik je goed begrijp en als niet ben je rationeel. hoe verzin je het. Ik neem aan dat ook jij mensen kent met een hoge opleiding die die niet altijd rationeel bent. Om met Rob Duijf te spreken, kijk eens goed naar jezelf om te beginnen. En daarin heeft ie gelijk.
Eeehhh, JanK, dat naar zichzelf kijken heeft Martin net gedaan. Hint: negen letters, begint met een I en eindigt met een d.
Beste Frank, ik heb hier erg veel plezier over gehad,too ziens,ha, ha.
‘Ik ken goed opgeleide mensen die in bepaalde situaties de meest aparte dingen doen.’
Inzicht is de intelligentie van het brein zelf en die heeft niets te maken met intelligentie in de zin van intellect of cognitieve vermogens. Ratio – ‘de rede betreffende’ – is beperkt. Dat is een feit. We hebben ratio nodig om op een verstandige, heldere, respectvolle manier met elkaar van gedachten te wisselen, niet om elkaar van ons vermeende gelijk te overtuigen.
Het punt is dat we als mensen geconditioneerde wezens zijn, we kunnen niet zonder. Conditionering is een mechanisme dat door het denken wordt vastgelegd. Praktisch gesproken leren we handelingen uit te voeren door herhaling, waardoor die handelingen ingeslepen raken en er routine ontstaat.
Psychologisch gesproken is conditionering echter een gevaar!!!
We leren bijv. van kind-af-aan op bepaalde manieren te denken, te geloven. Zo worden overtuigingen en ideologieën aangeleerd: gecultiveerde en geïnstitutionalseerde tribaliteit als nationalisme, politiek en godsdienst; steeds maar weer dezelfde gedachtenpatronen volgen en dezelfde rituelen uitvoeren. Het bevestigen van anderen in het gezag dat ze over ons menen te hebben. Hoe dieper het spoor ingeslepen raakt, hoe moeilijker het is om er nog bovenuit te stijgen, doch niet onmogelijk.
Daarom is twijfel zo ontzettend belangrijk! Dat betekent vragen stellen, onderzoeken, niets voor waar aannemen, geen steen op de andere laten door op geestelijk niveau geen enkele autoriteit te accepteren (ook niet van jezelf, mocht je enige ambitie in die richting hebben… 😉). Twijfel betekent dus de volledige verantwoordelijkheid nemen voor je eigen leven i.p.v. deze uit handen te geven.
Met andere woorden: geen mens is meer of minder dan een ander; we delen allemaal hetzelfde, duizenden jaren oude bewustzijn. Waar praktisch een leraar of meester zorgt voor de overdracht van kennis en vaardigheden, staat een mens er psychologisch alleen voor. Als je dat feitelijk inziet, sta je op eigen benen. Zo kunnen we van onszelf en van elkaar leren op een wezenlijk ander niveau.
Ik zou zeggen: Bayesian inference. Hoe waarschijnlijk is mijn hypothese in het licht van de beschikbare data? Alleen maar alles betwijfelen werkt ook niet. Bv zou het niet verstandig zijn om de weg over te steken omdat je betwijfelt of die vrachtwagen er wel echt aankomt.
Dan heb je me niet begrepen. Ik heb het over psychologische conditionering door de geestelijke autoriteit van politici, geestelijken en anderen die oproepen tot volgzaamheid. En dat doen we dus ook, want we weten niet beter. Zo hebben we het immers geleerd en we denken dat het zo hoort. Dat is conditionering. Die mag je betwijfelen en het is aan te raden om dat te doen, want het is zeer gevaarlijk!
Het gekke is dat we wel oppassen voor het gevaar van jouw vrachtwagen en dat we maken dat we wegkomen als er een leeuw voor onze neus staat, maar dat we ons daarentegen keer op keer laten belazeren door mensen die we autoriteit geven of die we in hun autoriteit bevestigen met als gevolg dat we als mensheid bezig zijn weg te zakken in drijfzand. Alle seinen staan op rood, maar we gaan gewoon door…
Tsja, wat betekenen “goed opgeleid” en “aparte dingen”? Ik ken academisch gevormde mensen die de astrologie serieus nemen. Mijn broer, econoom, tegen mij: jij gelooft het niet, maar het is wel waar! Door de Verlichting is de wereld “onttoverd”, en niet-exacte mensen zijn daar nog steeds niet aan gewend. Vandaar het geOH en politieke geargumenteer in sommige academische gebieden. En inderdaad, de scheiding tussen Noord- en Zuid-Europa is geen toeval, dat zagen we de afgelopen dagen ook weer.
Ik zie sterke overeenkomsten met kwakzalverij, pardon… alternatieve geneeswijzen.
Of met de horoscopen in de krant. Niemand gelooft erin, maar iedereen kijkt toch even.
Nee hoor, ik kijk nooit naar die middeleeuwse flauwekul. In mijn krant staan trouwens geen horoscopen. En ik ken mensen die er wel in geloven. Er zijn veel mensen die denken: als niet bewezen is dat het niet waar is dan mag ik er in geloven. Als je naar de geschiedenis van de Verlichting kijkt, dan is dat het grootste thema: volgens de natuurwetenschappen moet je conclusies empirisch onderbouwen, dus met data; dat heeft de secularisatie (en het “materialisme”) flink bevorderd.
Isaac Asimov over maar van alles geloven:
@Martin: er zijn experimenten gedaan met mensen die in 2 groepen werden opgesplitst, de ene groep kreeg een standaard antwoord na een horoscooponderzoek en de rest kreeg de resultaten van horoscopist (of hoe heet zo iemand) Uit de resultaten bleek dat iedereen het eens was met wat men kreeg voorgelegd. IK ben het helemaal met je eens, horoscopen zijn onzin. Dezelfde soort experimenten zijn gedaan met gegevens van een afdeling als human resource. elkeen vond alles prima. Het waren om in jouw termen te blijven geen sukkels.
Ik ook niet. Vroeger las ik ze wel eens, maar ik verveelde er altijd snel van. Ik weet niet eens of er in mijn krant horoscopen staan.
Je moet wel oppassen dat je het kind niet met het badwater wegspoelt. ‘Alternatieve geneeswijze’ is een paraplubegrip. Of alles wat daaronder valt ook kwakzalverij is, is onderwerp van onderzoek. Beter is het om te spreken van niet-reguliere behandelwijzen of complementaire behandelwijze.
Interessant is het ‘placebo-effect’ dat overigens ook in de reguliere geneeswijze optreedt: het geloof, de hoop, het vertrouwen of de verwachting van de patiënt in of van het effect van een bepaalde behandeling. Vooral bij pijnbestrijding worden hier opmerkelijke resultaten behaald. Het is een positief psychisch effect waarbij het brein de endorfinedrempel verhoogt, waardoor de pijn niet meer wordt gevoeld. Dit kan worden bewezen door een endorfineblokker toe te dienen die het placebo-effect te niet doet, waardoor de pijn weer wordt gevoeld.
Endorfine, serotonine, noradrenaline en dopamine zijn stofjes met een bepaalde neurologische werking die door het brein zelf worden geproduceerd. Het is interessant dat het brein deze stofjes van nature aanmaakt, wanneer we een evenwichtig meditatief leven leiden. Verschillende therapieën, bijv. mindfulness, EMDR (Eye Movement Disentizitation and Reprocessing), zijn erop gericht de disbalans in ons leven weer te herstellen. Dat zou ik geen kwakzalverij willen noemen.
+1
“Interessant is het ‘placebo-effect’ dat overigens ook in de reguliere geneeswijze optreedt”. Dat is dan toch geen niet-reguliere geneeskunde? Endorfine, serotonine, noradrenaline en dopamine zijn bekende stoffen.
Dat klopt. Veel therapieën die van de capaciteiten van het brein gebruik maken, zitten echter in de ‘alternatieve’ hoek.
Neem je wat meer afstand, dan zie je dat allerlei ervaringen die mensen kunnen hebben bij de rituelen van godsdienstige poespas, magische hocus pocus en mystieke tralala zijn te herleiden tot hetzelfde vermogen van het brein.
M.a.w. het geheim zit niet in de rituelen, maar rituelen zijn ’trigger’ die de hersenchemie aanspreken.
Ja, die rituelen komen overeen met wat sommige mensen graag horen of zien. Men houdt niet van de Entzauberung der Welt.
Zo is het.
Enkele jaren voordat Suriname bevrijd zou worden van het Nederlandse koloniale juk, besloot een deel van de Surinaamse bevolking met hun Nederlandse pasport naar Nederland te verhuizen. Daarmee verhuisden ook allerlei Surinaamse zeden en gewoonte mee, waaronder Winti, een Surinaams-Afrikaanse religie die zich toelegt op rituelen om boze geesten uit te drijven en zo iemand te genezen. Voor antropologen zijn zulke religies fascinerend en ze hebben er het nodige onderzoek naar gedaan. Wie het interesseert moet even op internet zoeken.
Zijn zulke praktijken nog steeds fascinerend als er mensen aan doodgaan? Of, nauwelijks minder erg, volstrekt nodeloos in permanente angst doen leven? Daar heb ik wel een paar voorbeelden van leren kennen. Sindsdien is mijn belangstelling heel wat minder enthousiast.
Winti is er juist op gericht om die angst voor boze geesten te verminderen door die uit te drijven, en niemand gaat er dood aan. Alleen een fundamentalistische atheist met zendingsdrang stoort zich hieraan. Antropologen houden zich graag met rituelen bezig. De vraag of het nuttig is of helpt is voor hen van minder belang. Ik ben calvinistisch opgevat (maar niet gelovig) en daardoor geheel immuun voor welke godsdienstig of ideologische gekkigheid dan ook.
Schattig, die vooringenomen naïviteit van antropologen. Gaan ze bijvoorbeeld slecht van lezen. Wat schreef u ook alweer? “waaronder Winti”. Waar heb ik de term winti gebruikt? Nou, nergens, ik stelde een algemene vraag. Bedankt voor het niet beantwoorden ervan.
Mocht u, tegen mijn verwachting in, belangstelling hebben voor een nadere discussie dan verzoek ik u uw emailadres via JonaL aan mij te geven.
‘Winti is er juist op gericht om die angst voor boze geesten te verminderen door die uit te drijven, en niemand gaat er dood aan.’
Boze geesten bestaan niet, ze zijn ingebeeld. Dus hoef je er niet bang voor te zijn en ze hoeven niet te worden uitgedreven. Het geloof in boze geesten en dus het geloof dat er ‘bemiddelaars’ zijn die die geesten uit kunnen drijven, is cultureel bepaald.
De angst voor boze geesten verminderen, betekent de angst in stand houden. Psychologische angst begrijpen, namelijk doorzien dat deze voortkomt uit geconditioneerd voorstellingsvermogen betekent niet alleen het einde van de angst, maar ook van de angstcultuur.
In natuurgodsdiensten worden mensen met een lichamelijke of geestelijke ziekte behandeld alsof ze bezeten zijn, liever dan een behandeling door de moderne westerse geneeskunde die wordt gewantrouwd. Niet zelden overlijden mensen aan simpele lichamelijke ziekten die eigenlijk eenvoudig zijn te genezen, omdat genezing ze wordt onthouden. Hetzelfde geldt voor mensen met een psychopathologische aandoening zoals schizofrenie, wanen en psychose. U zou kunnen inzien dat dit niet onschuldig is, maar primitief.
Hetzelfde geldt echter in het joden- en christendom en de islam waar mensen die behoren tot LHBTI-gemeenschap worden gezien als zieke mensen die moeten worden genezen door de duivel uit te drijven. Als ze al niet worden vervolgd, of met het hoofd omlaag van een hoog gebouw worden gegooid, dan worden ze minstens door hun gemeenschap uitgekotst.
De tekst van Lucianus staat, met nog een paar soortgelijke teksten, in het zeer lezenswaardige boekje ‘De ontmaskering van charlatans’. Helaas alleen maar tweedehands verkrijgbaar: https://www.boekwinkeltjes.nl/su/?qs=lucianus&qt=ontmaskering&qo=&zip=&dist=0&lang=&tl=&img=0&oud=0&t=1&n=1&prijsvan=0.00&prijstot=
Inderdaad een leuke tekst, met een fijn uitgebreide inleiding ook. En dat is ook het tragische van het boek. Hier werd de Oudheid eindelijk eens professioneel over het voetlicht gebracht. Dus niet alleen dat de teksten mooi zijn, maar ook dat ze interessant zijn. En dan begrijpt de uitgever niet dat dit een koers is om verder te volgen.
Als iemand ooit nog een geschiedenis schrijft van de marginalisering van de klassieken, zal die iemand als een van de factoren benoemen dat uitgeverij Athenaeum, de marktleider, nooit cultuurverspreiding als doel heeft gehad.
Als ik mij op deze plaats een beetje self-advertisement mag veroorloven, de inleiding bij ‘De ontmaskering van de charlatans’ staat online: https://flinterm.home.xs4all.nl/Ontmaskering-van-de-charlatans.html. Ik zeg er even bij dat bij de totstandkoming ervan de redactionele bijstand van Jona onmisbaar was. Voor de vertalingen van Hein van Dolen moet je inderdaad het boekje zien te bemachtigen, De complete Loeb-editie van Lucianus (Griekse tekst met Engelse spiegelvertaling) is wel op internet te vinden, hier: http://lucianofsamosata.info/wiki/doku.php?id=home:resources. ‘Alexander, de valse profeet’ staat in deel 4.
Ik ga de knuppel in het hoenderhoek gooien. Of advocaat van de duivel spelen, komt op hetzelfde neer. Maar: is cultuurverspreiding niet een gepasseerd station? Zeker voor een uitgever die een bepaald aantal fte’s te betalen heeft.
Ja, dat denk ik ook. Daarom moeten we ook ophouden te doen alsof boekhandelaren en uitgevers een rol van betekenis hebben in onze cultuur.
Ons moderne orakel heet CPB. De voorspellingen van het CPB komen nooit uit en iedereen kn dat weten. Maar ze vervullen de nuttige functie dat allerlei oeverloze discussies overbodig zijn dus spelen ze een belangrijke rol. Of dat rationeel is? Dat is eigenlijk helemaal niet belangrijk.
Tsja, economische modellen…. het idee is dat dat mogelijk moet zijn, maar in werkelijkheid is dat niet zo. De politieke overtuiging van de econoom speelt dus meestal een belangrijke rol in de “voorspelling”.
Om die redenen besteed ik nauwelijks aandacht aan de voorspellingen van het CPB en van andere economen.
Toch lijkt mij dat zoiets mogelijk moet zijn. Weersvoorspellingen zijn aanzienlijk verbeterd de laatste pakweg 40 jaar. Economische modellen doen het zo slecht dat het nauwelijks slechter kan. Sinds 1945 lijden economen bepaald niet aan beschikbare data.
Maar voor dit jaar en waarschijnlijk volgend jaar kunnen we elke voorspelling hoe dan ook vergeten, domweg omdat niemand enig idee heeft of er in Nederland een tweede COVID-19 golf komt en zo ja, hoe ernstig die zal zijn. Dan treedt er een ander mechanisme op: zoveel mensen doen zoveel verschillende voorspellingen dat er altijd wel iemand is die het goed heeft. Die wordt dan gevierd als orakel, voor zo lang het duurt.
Paul de Octopus, die hebben ze daar nodig 🙂
Paul (2008-2010) is al (bijna, 26-10) tien jaar dood.
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Paul_de_Octopus
Wat dacht je van Maurice de Hond, nog zo’n modern orakel.
Ik zou wel willen weten hoe groot dat hoofd is. Dat het beschilderd was kun je nog zien. Met cryptische teksten, een galmstem en wat bijbehorende (wier)rookeffecten moet zo’n orakel best indrukwekkend zijn geweest en al helemaal voor een gelovige.