De meest gewaardeerde romans van W.F. Hermans zijn De donkere kamer van Damokles en Nooit meer Slapen. De eerste maakte hem beroemd in Nederland, de tweede wordt volgens Wikipedia als zijn meesterwerk beschouwd en werd besproken en geprezen op mijn middelbare school tijdens Nederlandse les. Maar ja, ik was toen al een dwarskikkertje; het eerste boek dat ik van hem las was Herinneringen van een engelbewaarder. De twee eerder genoemde vielen me licht tegen, ook vergeleken met het werk dat hij de eerste paar jaar na de Tweede Wereldoorlog schreef.

Dus toen Nooit Meer Slapen op deze blog werd besproken moest ik meteen aan de literaire verkenningen tijdens mijn tienerjaren terugdenken. Of daar een engelbewaarder bij kwam kijken laat ik in het midden. Wel besloot ik mijn favoriete boek van Hermans te herlezen. Dat is uiteraard een riskante onderneming; ik ben niet dezelfde meer als veertig jaar geleden en bijgevolg is mijn smaak dat ook niet meer.

Het viel niet tegen. Weliswaar heb ik het niet in één ruk uitgelezen; ik had vijf dagen nodig, waar ik voor In de Ban van de Ring er vier gebruikte. Mijn belangrijkste herinnering bleek echter correct – het is grappig. Want Hermans is vilein. Neem dit, vanuit het perspectief van de engelbewaarder:

Deze ondankbare woorden van mijn beschermeling troffen God zeer onaangenaam, na alles wat ik voor Alberegt gedaan had. Hij besloot de ondankbare een klein Lesje te geven, zodat hij eens ondervinden zou wat er gebeurde, wanneer geen engel over hem waakte.

De benzinetank geraakte leeg, waardoor Alberegts auto niet verder kon.

Het is Hermans verweten dat hij zichzelf herhaalde. Dat klopt wel. Officier van Justitie Bert Alberegt is een oudere versie van Alfred Issendorf: besluiteloos, met een enorm gebrek aan wilskracht, in moderne termen een loser. De paar keer dat hij een besluit neemt en actie onderneemt loopt het op niets uit – door zijn eigen incompetentie of door onvoorziene omstandigheden. En Alberegt weet dat hij een loser is.

Of men Herinneringen kan waarderen hangt waarschijnlijk af hoe men aankijkt tegen het extra (komische) element. Alberegt wordt namelijk voortdurend begeleid en geadviseerd door een engelbewaarder en een duiveltje. Zoals te verwachten valt van Hermans is onduidelijk of de eerste altijd het Goede en de tweede altijd het Kwade vertegenwoordigt. Kan men om hun commentaren lachen, zoals ik, dan zal het oordeel over het boek hoogstwaarschijnlijk positief zijn.

Ook andere thema’s komen terug: het leven is zinloos, de wereld een chaos. Hermans bespot het katholieke geloof en ook het marxisme. Daarnaast moet moderne schilderkunst er aan geloven en krijgt het protestantisme een flinke trap, in de persoon van een hypocriete visser. Hermans doet kortom weer zijn best om zo weinig mogelijk vrienden te maken.

Er zijn drie redenen waarom ik van het boek genoot, toen en onlangs. Het is grappig. Het gaat daarnaast over een periode die in de Nederlandse literatuur niet veel aan bod komt, namelijk de wanordelijke meidagen van 1940. Die periode is op maat gesneden voor Hermans’ geliefde thema’s. Het is handig om bekend te zijn met Plan Geel en het belangrijke zijtoneel dat Nederland was. Dan beseft men optimaal hoe onwetend Hermans’ karakters zijn en kan men zich lekker superieur voelen.

Tenslotte heeft het boek een duidelijke plot. Op 9 mei 1940 brengt Alberegt zijn joods-Duitse geliefde naar de boot naar Engeland. Hij doet dus iets goeds en heeft er prompt spijt van. Meteen erna rijdt hij een joods-Tsjechisch meisje van een jaar of zes dood en doet dus iets slechts, waardoor hij zich schuldig voelt. In de rest van het boek probeert hij te beslissen of hij iets aan zijn wandaad moet doen of ook naar Engeland zal gaan. Hij onderneemt een paar pogingen; ik verklap niets door te melden dat die nergens op uitlopen. In die zin is de ontknoping net zo voorspelbaar als die van een detectiveroman à la Agathie Christie.

Misschien zit het daar wel in. Ik vind Christie veel leuker dan Conan Doyle want ik hoef niet zo nodig te sympathiseren of me te identificeren met een personage. Hier zit nog een pluspunt: de roman roept vragen op. Maar als ik die hier ga proberen te duiden verzand ik onvermijdelijk in hetzelfde gezever als de personages in dit boek, dus beter van niet.

• W.F. Hermans, Herinneringen van een engelbewaarder (€12,50)

[Aan mijn uitnodiging om tijdens deze lockdown geliefde boeken te delen, gaf Frank Buisman voor de tweede keer gehoor. Dank je wel Frank!]