De duivel en zijn voorgangers

Weer mislukt: wat de duivel ook doet, de menselijke ziel wordt toch gered (Notre Dame, Parijs)

Als Lambiek in De Poenschepper café “Het Gouden Kalf” binnenloopt en aan kastelein Mazoetan vraagt of hij soms het gouden kalf is, dan weet de lezer dat de waard de duivel in hoogsteigen persoon moet zijn. Mazoetan is slechts één van de incarnaties van de Hellevorst die neerlandicus Bas Jongenelen presenteert in De duivel in de Nederlandse literatuur (2022). Een boek dat ik met machtig veel plezier heb gelezen. Lucifer is fascinerend. Het is immers kennis van goed en kwaad die ons maakt tot mensen. Los daarvan heeft de duivel een boeiende ontstaansgeschiedenis.

Vijandige Geest

Ergens in de Late Oudheid codificeerden Perzische geleerden de heilige literatuur van het zoroastrisme, een belangrijke stroming uit de Iraanse religie. In deze bibliotheek, de zogenoemde Avesta, zit een oudere kern van heilige teksten die bekendstaat als de Gatha’s. Deze zeventien hymnen zijn herkenbaar aan de gebruikte, oeroude taal. Volgens een gangbare hypothese zijn het composities van de profeet Zarathustra. Hij zou ooit – we hebben het over pakweg de dertiende eeuw v.Chr. – van de geest Goede Gedachte opdracht hebben gekregen overal bloedige offers te verbieden en mensen aan te sporen tot hulp aan de armen. Goede Gedachte zou zijn gestuurd door de oppergod Wijze Heer ofwel Ahuramazda.

Lees verder “De duivel en zijn voorgangers”

Sensitivity readers en Agatha Christie

De kamer van Agatha Christie in het Palmyra Hotel (Baalbek)

Wie een antieke tekst leest, vindt voldoende om zich aan te ergeren. De neerbuigende houding waarmee zelfs de meest liefdevolle man het kan hebben over zijn echtgenote. De verheerlijking van strijd. Aristoteles’ idee dat de Grieken de Perzen moesten beschouwen als natuurlijke slaven. De scherpe tegenstellingen tussen arm en rijk. De genocidale campagnes van Alexander de Grote in de Punjab en van Caesar in Belgica. De ressentimentcultuur. De presentatie van seksueel geweld. Die laatste is van dien aard dat je, als je les geeft, een trigger warning geeft.

Omdat we van de oude wereld zijn gescheiden door ein garstiger, breiter Graben, zijn moderne vertalingen van antieke teksten doorgaans voorzien van een inleiding. De vertaler (of de door hem uitgenodigde inleider) flankeert de vertaling van de antieke tekst als het ware met een vertaling van de antieke cultuur. Je kunt daarin lezen dat een Caesar naar onze begrippen een massamoordenaar was. Niemand vraagt ons de Oudheid te bewonderen of met de toenmalige waarden in te stemmen.

Lees verder “Sensitivity readers en Agatha Christie”

Ecokritiek

Ecokritiek is de naam van een literatuurwetenschappelijke stroming die zich concentreert op de wijze waarop een tekst het fysisch milieu presenteert. “Kritiek” slaat hier niet op activisme, maar op kritisch lezen. Kritisch lezen dus waarbij je speciaal let op de wijze waarop de natuur aan de orde komt. Een simpel voorbeeld is de wildernis, die in oude teksten een plek is vol gevaren, terwijl die in de hedendaagse literatuur juist positief wordt getypeerd. Die verandering komt uiteraard voort uit een veranderende appreciatie van de natuur.

Business as usual

Ik vertelde al eens over twee korte lezingen die ik in Gent bijwoonde. Marco Formisano toonde toen hoe de dichter Claudianus in De schaking van Proserpina de schrik evoceerde van de waaghalzen die als eersten de zee bevoeren – en dus ingrepen in de natuur. Leila Williamson vertelde bij die gelegenheid dat Venantius Fortunatus in zijn gedicht over De rivier de Gers bevreemding bewerkstelligde: vissen die in de zomer op het droge kwamen te liggen en de oogst die bij hoog water was omspoeld door golven.

Lees verder “Ecokritiek”

Geliefd boek: driemaal Cicero

Aangezien ik wat meer wilde weten over Rome ten tijde van Caesar en Pompeius kocht ik een tijdje geleden de Cicero-trilogie van Robert Harris. Hij beschrijft het leven van Marcus Tullius Cicero, zoals gezien door de ogen van zijn secretaris Marcus Tullius Tirio. In de drie delen, getiteld Imperium (2006), Lustrum (2009) en Dictator (2015), zie je Cicero groeien van een welbespraakte advocaat tot een gezaghebbend Romeins politicus.

Hij heeft tijdens zijn carrière wel een groot aantal vijanden gemaakt die er uiteindelijk voor zorgen dat hij in ballingschap moet gaan. Na een terugkeer via bemiddeling van Julius Caesar wordt het lot van Cicero uiteindelijk op instigatie van Marcus Antonius bezegeld. Na de moord op Caesar wordt ook de beroemde redenaar gewelddadig om het leven gebracht

Lees verder “Geliefd boek: driemaal Cicero”

Zomaar wat boeken

Ik had vandaag eigenlijk willen bloggen over archaic survivals. Het is immers maandag en mijn methodologische blogjes plan ik nu eenmaal voor die dag. Alleen klikte ik het stukje vrijdag al weg en staat het nu al online. Dus ik blog maar even over het dichtstbijzijnde onderwerp dat voorhanden is. Dat zijn de boeken tussen bureau en bed.

Signalementen dus van wat ik nu aan het lezen ben. En voor het goede begrip: signalementen zijn geen recensies, zelfs al geven onze kranten tegenwoordig slechts 700 woorden voor wat ze recensie noemen. Degenen die geen zin hebben in onbenullige signaleringen dat boeken bestaan, hoeven niet verder te lezen. Hun bied ik een leuk muziekje.

Lees verder “Zomaar wat boeken”

Geliefd boek: Le feld-maréchal von Bonaparte

Duitse spotprent op Napoleon (1813)

Er zijn van die boeken die je herleest omdat ze je pakken. Le feld-maréchal von Bonaparte (1996) van Jean Dutourd is er voor mij zo een. Dutourd (1920-2011) was lid van de Academie Française en drager van verschillende hoge onderscheidingen. Carrière: dertig jaar journalist/columnist van France Soir en schrijver van een zeventig romans en essays, daarnaast ook nog een bekende stem op de radio en Gaullist in hart en nieren.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt hij na vijftien dagen krijgsgevangen genomen, maar na zes weken weet hij al te ontsnappen. Om de tijd te doden studeert hij aan de Sorbonne filosofie en wordt hij lid van de résistance. In 1944 opnieuw gevangengenomen weet hij weer ontsnappen en neemt hij deel aan de bevrijding van Parijs. In de nacht van 13 op 14 juli 1978 werd zijn appartement op Avenue Kléber 63 in Parijs bij een terroristische aanslag opgeblazen.

Lees verder “Geliefd boek: Le feld-maréchal von Bonaparte”

Geliefd boek: Turkse vlinders

Wie zich op het juiste tijdstip op de goede plek aan de Gouden Hoorn in Istanbul bevindt, staat iets enerverends te wachten. Van alle kanten wordt met krachtige geluidsinstallaties vanaf moskeeën opgeroepen tot gebed. Die oproepen weerkaatsen tegen de omringende heuvels. Klinken die oproepen bedreigend? Welnee, de gelovigen weten zo dat het tijd is om te bidden. Istanbul maakte op mij een diepe indruk. Maar hoe zou het zijn om er verliefd te worden en een tijdje te wonen?

Praktische problemen

De tegenwoordige columniste van de NRC en schrijfster Stine Jensen vertelt in haar Turkse vlinders. Liefde tussen culturen (Prometheus 2005) openhartig over haar relatie met een Turkse man in Istanbul. Het boek is mede gebaseerd op gesprekken met Turkse vriendinnen en enkele mannen die een Turkse partner hebben. Haar publicatie biedt een indringend beeld van het chaotische leven van jonge dertigers in die immens grote stad aan het begin van de eenentwintigste eeuw.

Lees verder “Geliefd boek: Turkse vlinders”

Geliefd boek: Oom Petros

Oom Petros en het vermoeden van Goldbach is de Nederlandse vertaling door Peter Out van de oorspronkelijk in het Engels geschreven roman Uncle Petros and Golbach’s Conjecture (2000) van de Griekse auteur Apostolos Doxiadis (geb. 1953). Met een citaat van de grote wiskundige G.H. Hardy voorin het boek wordt de toon van de roman gezet:

Archimedes zal herinnerd worden als Aeschylus is vergeten, want talen sterven maar wiskundige ideeën niet (…).

Aansluitend hierop citeer ik een uitspraak op p. 150:

Anderzijds heeft de niet-wiskundige geen idee van de vreugden die aan hem voorbijgaan. Het amalgaam van Waarheid en Schoonheid dat voor het begrijpen van een belangrijke stelling wordt onthuld, kan niet via andere menselijke activiteiten worden verkrijgen, behalve misschien de mystieke, religieuze ervaring.

Lees verder “Geliefd boek: Oom Petros”

Het verhaal van Sinuhe

Senusret (Medelhavsmuseet, Stockholm)

Ik heb op deze plek weleens geschreven over het Verhaal van Wen-Amun, een Egyptische diplomaat die in het buitenland ontdekt dat mensen buiten het eigen land weleens anders naar de dingen kunnen kijken dan hij gewend is. Het is een voorbeeld van het Egyptische genre dat wel is aangeduid als “reisliteratuur”. Andere voorbeelden zijn het Verhaal van de schipbreukeling en het Verhaal van Sinuhe. De pointe van die verhalen is niet heel anders dan die van onze reisliteratuur: de hoofdpersoon verwerft in den vreemde een bepaald inzicht.

Meestal is dat overigens een inzicht dat de hoofdpersoon zonder al dat gereis ook wel thuis zou hebben kunnen opdoen. Maar ja, dan hadden wij geen verhaal vol avonturen en couleur locale gehad. Het is dus maar goed dat de hoofdpersoon doorgaans niet al te snugger is.

Net als in het Verhaal van Wen-Amun lijkt het Verhaal van Sinuhe op het eerste gezicht echt gebeurd. Er wordt verwezen naar historische gebeurtenissen, zoals het overlijden van farao Amenemhet I in 1952 v.Chr., en naar reëel bestaande plaatsen. Ik zal straks nog een detail noemen dat goed getroffen is.

Lees verder “Het verhaal van Sinuhe”

Oncontroleerbare geschiedenis (voor mij dan)

De mooiste film van vorig jaar was, als je het mij vraagt, Summer of Soul. Als u die niet hebt gezien: het gaat over enkele concerten die in de zomer van 1969 zijn gegeven in Harlem, New York. Een soort Woodstock, maar grotendeels vergeten. Regisseur Questlove vond het materiaal terug en maakte er een documentaire van. En dus zien we Stevie Wonder (superjong), Mahalia Jackson, Sly & the Family Stone, B.B. King en Nina Simone. Allemaal “zwarte” muziek en dat is geen toeval, want burgemeester John Lindsay wilde, kort na de moord op Martin Luther King en Robert Kennedy, rassenrellen tot elke prijs vermijden. Daarom steunde hij het initiatief van een zwart muziekfestival.

Meer muziek

Nog zoiets: de documentaire They say I’m different, over de onlangs overleden Betty Davis. Terwijl de burgerrechtenbeweging een keurig imago wilde hebben om geen voeding te geven aan theorieën dat zwarten gelijke rechten niet aankonden, was hier een nogal libertijnse zangeres. De documentaire is vrijwel geheel in scène gezet, want er is nauwelijks beeldmateriaal. Wel een aanrader echter, want de muziek is fenomenaal. Hier is het nummer waaraan de documentaire haar naam ontleend.

Lees verder “Oncontroleerbare geschiedenis (voor mij dan)”