Voor mij is de grote makke van de Nederlandse literatuur het grote aandeel autobiografische romans over jeugdjaren verpest door religie. Ik hoef geen tientallen romans te lezen om te begrijpen dat voor een naar vrijheid en ontplooiing hunkerende geest het een hel is op te groeien in een klein, benauwd dorp of stadje met een heersende streng-christelijke of anderszinse moraal. Noch heb ik behoefte aan de vruchten van therapeutisch-van-je-afschrijven. Eén Anton-Wachter-roman vond en vind ik ruimschoots voldoende.
Bovendien is de ultieme semi-autobiografische roman al lang geleden geschreven: De Avonden. Dat geldt dus ook voor vele opvolgers van dat boek. En daarom was De vierde man voor mij een aangename verrassing. Dat boek ging over de auteur en toch weer niet.
Voorgaande alinea’s zijn echter maar een smoesje. Waar ik het echt over wil en zal hebben is de film. Het is de laatste gedraaid in Nederland vóór regisseur Paul Verhoeven naar Amerika ging en wereldwijd succes kreeg met Robocop en Basic Instinct. Nou ben ik beslist geen fan, maar voor de verfilming van Reves boek maak ik een enthousiaste uitzondering.
Verhoeven is net zo controversieel als Reve; dat is alvast een pre. Verhoeven is vaak verweten dat hij banaal en vulgair is (net als Reve); mijns inziens terecht. Het verhaal luidt dat hij rond 1980 genoeg kreeg van die kritiek en besloot een artistieke film te maken. Dat is aan De Vierde Man terug te zien. Toch verloochende hij zich niet; de kunstzinnige elementen zijn een toevoeging en dienen als tegenstelling tot de banale en vulgaire scenes. De Vierde Man zit vol symboliek. Nou heb ik daar normaal gesproken een flinke hekel aan. Verhoeven wrijft de symboliek zo stevig in het gezicht van de kijker dat de betekenis niet te missen is. Misverstanden zijn uitgesloten. De film heeft de subtiliteit van een woedend nijlpaard.
Het overvloedig gebruik van tegenstellingen is wat de film zo goed en overdonderend maakt. Visioenen versus rationaliteit, dronken religiositeit versus nuchtere zakelijkheid, pure schoonheid (Soutendijk) versus morsige lelijkheid (Krabbé), femme fatale versus Moeder Maria enzovoort worden tegenover elkaar gezet. Als rechtgeaard kunstenaar weet Verhoeven dat hij geen voorkeur moet laten blijken. De film is in elk opzicht dubbelzinnig. Binnen de filmwerkelijkheid is het onmogelijk een keuze te maken – en waarom zouden we?
De Vierde Man bevat gore horror (a la Texas Chainsaw Massacre), homosex, heterosex, een onbetrouwbare verteller genaamd Gerard (elke overeenkomst met de schrijver van het boek is opzettelijk – net als in het boek zelf) plus de al eerder genoemde elementen. De film slaagt er ook nog eens in religieus te zijn; de rationalist (Dolf de Vries) is een saaie droogkloot. Alleen is de religiositeit eigenaardig, voorzichtig uitgedrukt. Ik kan me niet goed voorstellen dat doorsnee katholieken zich er beter in herkennen dan ongelovige ik. En daarmee blijft Verhoeven trouw aan het boek en aan Reve, die immers ook een eigenaardige katholiek was.
Dit alles maakt De Vierde Man uniek. Indien u hem nog niet gezien hebt raad ik u sterk aan eerst het boek te lezen. Het is namelijk een goed boek. De vondst van Reve om zichzelf in een fictief verhaal te plaatsen werkt uitstekend. Het is de ultieme uitwerking van zijn principe: een schrijver liegt de waarheid. Reves (bijna) perfecte beheersing van de Nederlandse taal maakt het gemakkelijk zijn verhaal te accepteren.
De film is echter nog beter omdat het de essenties visueel uitvergroot tot het uiterst mogelijke. Later heb ik nog eens het boek ter hand genomen; het verhaal leek toen tam en relatief onschuldig, een indruk die ik de eerste keer niet had. Daarom is De Vierde Man niet alleen één van de meest geslaagde boekverfilmingen, het is de beste Nederlandse film ooit (OK, samen met Fanfare) en ook beter dan alles wat Verhoeven daarna maakte.
- Gerard Reve, De vierde man (€14,95)
- Paul Verhoeven, De vierde man (€12,99)
[Aan mijn uitnodiging om tijdens deze lockdown geliefde films boeken te delen, gaf Frank Buisman voor de derde keer gehoor. Dank je wel Frank!]
Eigenlijk is elk boek dat na Reve en Hermans in het Nederlands taalgebied verscheen een gemankeerde (en meestal mislukte) bewerking of hervertelling, en daarmee overbodig.
De grote misvatting onder het huidige publiek, is dat De Avonden gedateerd zou zijn; in feite heerst hier nog steeds diezelfde ondraaglijke gezapigheid en geestelijke armoede, alleen is het verzamelpunt veranderd. Nu kijkt Nederland (afgaand op de kijkcijfers) massaal naar John de Mol-pulp…
En wat katholieken betreft- wij zijn in de regel nooit doorsnee…
Met die opmerking over autobiografische romans over een strenge christelijke jeugd ben ik het helemaal eens, maar blijkbaar zijn we uitzonderingen: het succes van Franka Treur bewijst dat er nog ruimte is voor een hele nieuwe generatie van dat soort auteurs! Blijkbaar houden lezers van boeken die hen bevestigen in het idee dat het geloof dwingend en ouderwets is. Alleen zullen er door de ontkerkelijking wel steeds minder van dit soort schrijvers komen. Misschien is er ruimte voor allochtone auteurs met dezelfde thematiek. Of voor een parodie: een vader die zijn kind streng opvoedt en zegt: later, als je een beroemd schrijver bent, zul je me dankbaar zijn!
Medellín, 30 januari 2021
Sorry dat ik even onderbreek…
Mag ik / mogen anderen Karakter en Bint ((F. Bordewijk), alle boeken van Willem Elsschot, Maria Dermout (De tienduizend dingen), Ellen Ombre (Maalstroom, Negerjood in moederland en zo verder) en Helene Nolthenius (De man uit het dal van Spoleto) ook waarderen?
Of wordt die eigenzinnige en subjectieve waardering door de boekenpolitie verboden en bekeurd?
😉
Hartelijke groeten!
JL
Ga je gang! Schrijf erover als je wilt! Alles mag! Bint vond ik een heel bijzonder boek, maar eigenlijk meer om het taalgebruik dan om de inhoud.
@Frans:
Dank je wel voor je vriendelijke reactie.
Waar ik met plezier iets over wil schrijven is over de wat raadselachtige, en voor zover mijn inzicht strekt, twee unieke opmerkingen van toenmalig premier Den Uyl bij de installatie van de bibliotheekraad op 15 oktober 1975, later gepubliceerd onder de titel ¨Goed lezen is scheppend bezig zijn.¨ (verwijzing naar bron volgt zo dadelijk)
Hij zei echter, karakteristiek, twee dingen.
1. ¨Goed lezen is deel hebben aan een scheppingsproces.¨
2. ¨Goed lezen is scheppen.¨
Kortom: goed, met nadruk op goed, lezen is vooral hard werken.
(Re: https://www.dbnl.org/tekst/uyl_004inzi01_01/uyl_004inzi01_01_0019.php )
Helene Nolthenius, met haar indrukwekkende levensgeschiedenis, solidariteit, moed en ontwikkelingsgang, geeft een mooi voorbeeld, naar mijn smaak, van wat de impact in je brein kan zijn als je je best doet om goed te lezen.
Graag citeer ik haar, ook gelet op de alleen bij goed lezen zichtbare band tussen haar onverdroten arbeid en de indrukwekkende vrijwel dagelijkse productie van Jona Lendering.
‘Historische personen zijn nooit historisch. Fictieve personen zijn nooit fictief.’
(In: ¨Een ladder op [de] aarde.¨, https://www.singeluitgeverijen.nl/querido/boek/een-ladder-op-aarde/ ).
Het werd en wordt vaak aan Wilde toegeschreven dat ‘beauty is in the eye of the beholder’, maar het was toch echt David Hume die al veel eerder de zin schreef:
“Beauty is no quality in things themselves: It exists merely in the mind which contemplates them; and each mind perceives a different beauty.”
(Of the standard of Taste, Hume David, 1757.)
Daarom ik ga toch nog even door met mijn stille bijdrage aan het scheppingsproces.
b.à.v, jl
Kom maar op! Ik plaats uw stukje graag!
De boekenpolitie hanteert net als de gedachtenpolitie andere straffen dan bekeuringen. Zij komt u onder uw voeten kietelen tot u uw dwaalwegen verlaat.
Jan Wolkers: “Terug naar Oegstgeest”
Kom maar op met een stukje.
Gerard Walschap, Marnix Gijsen,maar het is te lang geleden om er een stukje over te schrijven. Niet alleen ex-grefo’s hebben hun trauma.