In zijn Peristephanon beschrijft de Romeinse dichter Prudentius (348-413) een merkwaardig offer dat bekendstaat als taurobolium. Onze auteur vertelt dat bij dit ritueel de hogepriester, in een gewaad van purper, afdaalde in een kuil die was afgedekt met een rooster. Andere priesters doodden daarboven met een heilige speer een stier, waarna een ware regen van bloed neerdaalde op de hogepriester. Die klom vervolgens weer naar boven terwijl omstanders hem, goor als hij was, op toejuichingen onthaalden.
Prudentius rondt deze beschrijving af met de opmerking dat als zo honderd stieren werden geofferd, een zogeheten “hecatombe”, de ingewandenschouwers bijna letterlijk zwommen in het bloed. Dat wil ik best geloven, want runderen hebben inderdaad nogal wat bloed in het lichaam. Niet voor niets zeggen we dat iemand bloedt als een rund.
Maar wat is dit in vredesnaam van dieronvriendelijk ritueel? De etymologie van taurobolium is nogal nietszeggend. Het woord bestaat uit taurus, “stier” en bolos, “worp”, maar dat brengt ons niet verder.
Ratjetoe
Misschien moeten we het anders aanpakken. De eerste vraag is: wat kon de christelijke Prudentius, schrijvend in een tijd waarin het heidendom al was geïmplodeerd, eigenlijk weten over dit soort offers? Als ze in zijn tijd al plaatsvonden, kan een christelijke auteur er in elk geval nooit bij aanwezig zijn geweest. Hij baseert zijn ideeën over de oude culten op oudere teksten.
Zo is zijn beschrijving van de hogepriesterlijke gewaden – gedetailleerder dan ik hierboven samenvat – samengesteld uit passages die Latijnse dichters eeuwen eerder hadden geschreven. Ook gebruikt hij de titels van bepaalde priesters uit de staatscultus voor een offer dat alleen privé werd gebracht. Het wordt helemaal vreemd als hij het stierenbloed laat regenen uit een speerwond, wat onmogelijk is. Wie een echt bloedbad wil aanrichten, kan beter de stierenhals doorsnijden. Prudentius vervolgt met een beschrijving van een hecatombe, wat een Grieks cultusgebruik is, en laat daarbij ingewandenschouwers optreden die hij aanduidt met een woord dat zeer specifiek is voor de Romeinse cultus, augur.
Lange tijd beschouwden oudheidkundigen – te denken valt aan de Belgische geleerde Franz Cumont – deze ratjetoe als betrouwbare beschrijving van een taurobolium. Dat de Wikipedia de beschrijving van Prudentius overneemt, valt de encyclopedie niet te verwijten, want Cumont is wel een van de Werkelijk Heel Groten. Inmiddels staat echter vast dat het genre verkeerd is geduid. Prudentius schreef een christelijk hekeldicht, bedoeld om de laatste heidenen in diskrediet te brengen. De tekst is niet bedoeld om letterlijk te worden genomen.
Wat is het wel?
De Oxford-geleerde Neil McLynn heeft er in 1996 op gewezen dat we betere informatie hebben dan Prudentius’ beschrijving. Het boek van Cameron dat ik hier weleens heb besproken, toont dat McLynn in wetenschappelijke kring het pleit heeft gewonnen. Uit inscripties weten we namelijk dat het in feite gaat om het offer van een enkele stier. Na afloop legde de priester de testikels van het gedode dier plechtig in een offerschaal. Dat is alles. Nog altijd geen frisse bedoening, maar toch iets anders dan Prudentius beschrijft.
Dat geleerden als Cumont (en zijn leerling Vermaseren uit Utrecht) de christelijke auteur letterlijk hebben genomen is des te frappanter omdat ze soortgelijke lasterpraatjes over christenen – incestplegers en kannibalen – wél rekenden tot het juiste genre en eveneens begrepen dat de joden geen mensen vetmestten om ze te offeren. Het blijft curieus.
“De tekst is niet bedoeld om letterlijk te worden genomen.”
Juist wel, als Prudentius heidenen in een kwaad licht wilde stellen. Alternatieve feiten zijn echt geen 21e eeuwse uitvinding.
“Het blijft curieus.”
Dan zal ik het maar herhalen. De wetenschappelijke methode is moeilijk, ook voor wetenschappers zelf. Een even curieus voorbeeld is Fred Hoyle die de Oerknal niet wilde accepteren. Tenzij we onszelf superieur willen wanen kunnen we ons maar beter afvragen of wijzelf niet ergens op vergelijkbare wijze de mist in gaan.
Mee eens.
De beschrijving van het ritueel doet sterk denken aan dat van de Mithras cultus, die in die tijd nog populair was in het hele Romeinse Rijk.
Het aantal goden dat geassocieerd werd met de stier is talrijk.
Daar heet het dan niet taurobolium maar tauroctony – tauroctonia, het doden van de stier. Ben er niet zeker van of die term ook in de Oudheid gebruikt werd maar dacht het eigenlijk wel.
Touché.
Als je een bloedbad beoogt, dan moet je inderdaad de hals doorsnijden. Kreeg de stier eerst een dreun met de afgebeelde bijl?
Ik weet dat er weleens zout in de mond van zo’n dier werd gelegd. Daarmee leidde het offerhulpje de aandacht dan af. Het dier kreeg dan een soort reflex waarmee de adamsappel naar voren kwam, zodat de beul met een snelle haal de halsslagader kon doorhalen. Dierenliefde en gebruiksgemak gingen hier hand in hand.
Doet denken aan de ashvamedha, het paardenoffer uit de Vedische religie. Wikipedia:
“ One of the rituals described in the Vedas is ashvamedha, the horse sacrifice. This was a political ritual and it concerned the king’s right to rule. First a horse, always a stallion, would be allowed to wander around freely for a year, accompanied by members of the king’s retinue. If the horse wandered off into the lands of an enemy, that territory had to be occupied by the king. Meanwhile any of the king’s rivals was free to challenge the horse’s attendants to a fight. If they did, and the horse was killed, the king would lose his right to rule. If, on the other hand, the horse still was alive after a year, it was taken back to the king’s court. Here it was bathed, anointed with butter, decorated with golden ornaments and then sacrificed. Once this ritual was completed the king was considered as the undisputed ruler of all the land the horse had covered. All kings in Vedic India performed the ashvamedha, and the ritual declined only in the latter part of the Gupta period.
Central Asia, not India, is where the horse originates and the ashvamedha is one piece of evidence which locates the Indo-Europeans outside of India. Horse sacrifices have been carried out all over the Eurasian landmass – in China, Iran, Armenia, among the Greeks and the Romans, even in Ireland. To the people of the steppe, the horse was a sacred animal, and horses were often buried together with dead kings. In the Irish ritual, the king had sexual intercourse with a mare who then was killed, dismembered and cooked in a cauldron in which the king proceeded to swim and drink from the broth.
New-age Hindu spiritualists have recently tried to revive the ashavamedha ritual, but they use a statue of a horse rather than an actual animal. In other contemporary rituals, live horses are worshiped rather than killed. Apparently devotion to the horse can help you defeat enemies and clear debts. The first critics of the ashavamedha appeared already among members of the Charvaka school of philosophy in the seventh century BCE. The Charvakas were skeptics and atheists. They had no doubt that horse sacrifices were invented by “buffons, knaves and demons.”
Dat smakelijke Ierse ritueel, is dat een Wiki-feit of -fictie? In ieder geval: de menselijke fantasie kent geen grenzen
In Roberto Calasso’s boek “Ka” staat een bladzijdenlange, adembenemende beschrijving van het paardenoffer en alle daaraan verbonden rituelen.
Een fascinerend fragment: “Alle gebieden die het paard tijdens zijn zwerftocht betrad werden door de koning-offeraar in bezit genomen. Wie het paard zag wist dat hij voortaan een nieuwe koning had. Er wordt niets veroverd door oorlogvoeren, omdat de onbelemmerde zwerftocht van het paard verovering is. Er breekt alleen oorlog uit wanneer een of andere vorst probeert de loop van het paard te stuiten. Dan moet de koning-offeraar het offer onderbreken en die vorst de oorlog verklaren. Oorlog is een incident dat een ritueel onderbreekt”.
“Als ze in zijn tijd al plaatsvonden, kan een christelijke auteur er in elk geval nooit bij aanwezig zijn geweest.”
Waarom niet? Wellicht kende hij ze uit zijn jeugd, of mocht hij er gewoon als toeschouwer bij zijn (hij zal toch niet continu een glimmend kruis rond de nek gedragen hebben?).