Wanneer het gaat om bombardementen in de Lage Landen denkt men spontaan aan Rotterdam in mei 1940 of Antwerpen onder de V-bommen. Minder bekend is het drama dat zich voltrok in Mortsel op 5 april 1943, vandaag tachtig jaar geleden.

Mortsel is dan een verstedelijkte gemeente net ten zuiden van Antwerpen. Er zijn verschillende scholen. Aan de rand liggen enkele fabrieken en het vliegveld van Deurne. Deze combinatie zal op een lentedag in 1943 uiterst dodelijk blijken.

Het vliegveld wordt door de bezetter vooral gebruikt om vliegtuigen te testen en te herstellen. Dat gebeurt in de nabijgelegen voormalige Minerva-autofabriek, die de Duitsers omvormen tot Frontreparaturbetrieb Erla VII. Een gedroomd doelwit voor een geallieerd bombardement.

Het bombardement op Mortsel

Op maandag 5 april 1943 zorgt een hogedrukgebied boven Duitsland voor een heldere hemel onder een stralende lentezon. Het zijn ideale omstandigheden voor de vijftigste missie van het Achtste Amerikaanse Bomber Command. Tegen de middag vliegen iets meer dan honderd vliegtuigen (vooral Flying Fortresses en een aantal Liberators), vergezeld door enkele Spitfires, naar Mortsel. Boven Gent keren de Spitfires terug. Dit stelt de bommenwerpers bloot aan aanvallen van Duitse jagers en Flak. Ondanks de moeilijke reis beslist men om toch met de aanval door te gaan. Is het omdat een hoge officier meereist op deze jubileummissie? De tweeëntachtig vliegtuigen die het doel halen, laten hun lading vallen om half vier in de namiddag. Slechts vier van de 815 bommen treffen de Erla-fabriek. De rest komt neer op de wijk Oude God.

In de fabriekshallen sterven 307 werknemers, vooral Belgen die den Erla verkozen boven verplichte tewerkstelling in Duitsland. Erla wordt beschadigd door brand maar de volgende dag al klinkt opnieuw het loeien van een vliegtuigmotor op de testbank. De Duitsers willen hiermee duidelijk maken dat het opzet mislukt is. Enkele weken na het bombardement is de fabriek weer operationeel.

Ravage

In Mortsel is de ravage enorm. Het is maandagnamiddag. Verspreid over vijf scholen komen 189 kinderen en verschillende leerkrachten om. Meer dan 3000 huizen zijn vernield of zwaar beschadigd. Op het Gemeenteplein, een belangrijke halte voor het openbaar vervoer, sterven dertig mensen in een brandende autobus. Tram 7 naar Antwerpen is stilgevallen – veertien reizigers overleven de bommenregen niet.

Het bombardement duurt slechts enkele minuten. Als het geronk van de bommenwerpers wegsterft, komt de hulpverlening op gang. Deuren fungeren als draagberries, vrachtwagens nemen de rol van ziekenwagens over en proberen de gewonden door de met puin versperde straten tot in Antwerpse ziekenhuizen te krijgen. De navigator van een B-17 die net voor Mortsel neerstortte, wordt als krijgsgevangene naar het rampgebied gevoerd om te aanschouwen wat zijn wapenbroeders veroorzaakt hebben.

Er zijn redelijk wat foto’s van de uren onmiddellijk na het bombardement. De Duitsers gebruikten deze gretig voor propagandadoeleinden. Na de oorlog werden ze door de geallieerden aangewend om lokale ambtenaren die de handen uit de mouwen staken te beschuldigen van ‘amicaliteit met de Duitse bezetter’.

De uitvaart en daarna

Op 9 april begraaft Mortsel zijn doden. Ook nu moeten tientallen vrachtwagens dienst doen, deze keer als lijkwagens. Na een dienst in de kathedraal van Antwerpen volgt een plechtigheid op het Gemeenteplein in Mortsel en de teraardebestelling in een speciaal voorzien ereperk. Er zijn 936 mensen te betreuren, onder wie 209 kinderen jonger dan vijftien jaar. Het is de zwaarste dodentol bij een bombardement in de Lage Landen. De Belgische ambassadeur in de VS vraagt dat de Amerikanen in de toekomst de burgerbevolking van het al zwaar geteisterde België ontzien. Aan de andere kant willen de Belgen niet al te krachtig protesteren uit angst om deloyaal te lijken.

Na de oorlog zal het dan ook lang duren voor Mortsel erkenning krijgt voor het leed. Het was immers friendly fire dat de gemeente trof. Het past niet om kritisch te zijn voor de bevrijders. Zo kan Mortsel geen aanspraak maken op een onderscheiding voor zwaar getroffen gemeenten. Het verdriet wordt in stilte gedragen. Wat dat doet met de overlevende kinderen zie je in deze reportage van het magazine Koppen.

Pas eind twintigste eeuw slagen lokale historici erin deze geschiedenis de plek te geven die ze verdient. Men interviewt de laatste getuigen wat resulteert in het beklijvende boek Tranen over Mortsel. Ook jongeren van de scholen uit de buurt gaan met de overlevenden praten. Vandaag is de herinnering aanwezig in het straatbeeld met straatnamen, monumenten, gedichten en een uitgebreide herdenking waar zelfs de Amerikaanse ambassadeur aan deelneemt.

Meer informatie over Mortsel

Voor meer info, zie deze website en deze documentaire met getuigenissen (niet ondertiteld, soms in het Antwerps dialect)

Om te lezen:

• Achille Rely, Geen oorlogskruis voor Mortsel (1993)
• Pieter Serrien, Tranen over Mortsel (2018³)

[Een gastbijdrage van Dirk Zwysen uit Antwerpen. Dank je wel Dirk!]