Zoals ik maandag al vertelde zijn er in Frankfurt momenteel enkele interessante exposities. Om te beginnen een over de samaritaanse geloofsgemeenschap in het Bibelhaus en een andere over Mithras in het Archäologische Museum. Over de eerste had ik het afgelopen maandag al; de tweede was wat anders dan de tentoonstelling in Morlanwelz, met de nadruk op de verering van de licht- en vruchtbaarheidsgod in het Rijnland en Etrurië. In het Städel Museum is momenteel een kleine expositie van negentiende-eeuwse fotografie in Italiaanse steden en tot slot wijdt het Liebieghaus een tentoonstelling aan antieke technologie.

Techniek en machines?

Ik noem het gemakshalve antieke technologie, maar de titel is “Maschinenraum der Götter. Wie unsere Zukunft erfunden wurde” en dat is natuurlijk een hype, bedoeld om bezoekers te lokken. Die maken eerst kennis met de Babylonische wiskunde en de Egyptische astronomie, met een uitstapje naar het chemische proces waarmee de Egyptenaren blauw pigment maakten.

In de volgende zaal zijn we al in Griekenland, waar de belangstelling voor technologie zou blijken uit de liefde voor Hefaistos. Een beeldschone waterkruik illustreert de terugkeer van de ambachtsgod naar de Olympos. Ook de goden kunnen immers niet zonder technicus. Een animatie toont hoe het rad van Ixion te interpreteren valt als de epicyclus van een planeetbaan.

Er is ook aandacht voor Daidalos en voor Prometheus, die de mensen heeft geschapen. Een zegelring toont hoe hij het menselijke skelet in elkaar zette. Het is allemaal mooi en interessant maar heeft weinig te maken met de techniek zelf, laat staan met machines of onze toekomst.

In het publieksboek staat wel iets over de Griekse ambitie, te vinden in bijvoorbeeld de Ilias, om automatones te maken, maar op de expositie komt het niet uit de verf. Ik weet ook niet helemaal zeker of Ixions rad wel een epicyclus is en de verwijzing naar Werner von Brauns wielvormige ruimtestation is ronduit onzinnig.

Hellenisme en Romeinse Rijk

Zaal drie is gewijd aan het hellenisme en het Romeinse Rijk en nu komen we ter zake. Er is veel aandacht aan het nog niet zo lange geleden gereconstrueerde mechanisme van de Ronde Eetzaal (Cenatio Rotunda) in het Gouden Huis in Rome. Dat was een bijzondere eetzaal in het paleis van keizer Nero, die rond kon draaien onder een plafond dat de sterrenhemel weergaf. Hoog verheven boven de stad konden de dinergasten genieten van een uitzicht als waren ze goden, met de vorst als middelpunt van het universum. Een watermolen dreef het mechaniek aan. Overigens: deze reconstructie is hypothetisch. Er zijn ook archeologen die denken dat het met sterren versierde dak roteerde.

Even verderop zijn replica’s te zien van twee beelden van een jongen die speelt met een hond. De beelden zijn net even anders en er is een recente speculatie dat een reeks van deze beelden op een snel roterende draaischijf stond; wie door een kijkgat keek, zag steeds iets anders en kon de indruk krijgen dat de beelden bewogen. Althans, dat is de hypothese. De suggestie dat de ouden de bioscoop hebben uitgevonden is misleidend. Soms zijn twee beelden gewoon twee beelden.

Ik was weer wél overtuigd van de reconstructies van antieke klokken en bolvorminge sfaira (hemelglobe), afbeeldingen van de kosmos (zie foto bovenaan). Eigenlijk vroege planetaria. Archimedes zou er al een hebben gebouwd en ik wil best geloven dat er een heeft gestaan in de Toren der Winden in Athene. Die globe zou, volgens een recente hypothese, gedragen kunnen zijn door een beeld van Atlas, waarvan een stenen kopie is te zien in Napels.

Antikythera

Ik gebruik voortdurend woorden als “reconstructie”, “speculatie” en “hypothese”. Dat is ook het probleem met de Frankfurter tentoonstelling. Columbo zou “maybe, could be, possible” hebben gemompeld. Het is niet erg mensen met speculaties te confronteren, maar je moet daar wel duidelijk over zijn.

Duidelijk is het museum wél bij het Antikythera-mechanisme, waarover ik al eerder blogde. In prachtige animaties is te zien hoe de gevonden bronzen fragmenten samen horen, hoe ze in elkaar geschoven kunnen zijn en hoe ze functioneerden: een mechanische computer voor de planeetstanden en de vierjarige cyclus van de Griekse atletiekwedstrijden. Je ziet dus goed hoe we van fragmentjes brons komen naar een complex raderwerk.

Leuk is dat de expositie nog even verder gaat in de afdeling Middeleeuwen van het Liebieghaus. Hierin gaat het om de wetenschap in de Arabische wereld. Dat leidt tot het wonderlijke contrast van enerzijds de beeldschone romaanse Rimini-beeldengroep en anderzijds een werkend model van Ibn al-Haythams camera obscura.

Wat het betekent

Mijn voornaamste bezwaar is dat niet duidelijk wordt gemaakt waarom de technologie van roterende eetkamers en mechanische computers niet doorzette. Het wetenschappelijke inzicht en de ambachtelijke bekwaamheid waren er, de nieuwsgierigheid ook. Waarom was er geen Romeinse Stevin?

Het antwoord is vanzelfsprekend dat we een Renaissance nodig hadden waarin men redeneerde – ik laat in het midden of het terecht was – dat wetenschappelijk inzicht verloren kon gaan, waarin men het belang van kennis begreep en waarin men enthousiast kon zijn over Grote Ontdekkingen. Dus financierden de overheden het onderzoek. Anders dan in het Romeinse Rijk, waar men zichzelf heel wat vond en meende dat men genoeg wist, begreep men in de Nieuwe Tijd de waarde van kennis.