Andrew Mango werkte vroeger bij de BBC. Ik aarzel om hem aan te duiden als Turkijespecialist, omdat dat zo klinkt als “Oost-Europa-deskundige” en zulke sterke associaties oproept met doctor Klavan en de rest van de kletsende klasse. Niettemin: Mango weet veel van Turkije – hij is geboren in Istanbul – en schreef er verschillende boeken over. Eén daarvan is een biografie van Atatürk, waarin de grondlegger van de Turkse republiek mooi tot zijn recht komt, zonder dat zijn fouten worden verdoezeld.

The Turks Today is daarop in zekere zin een vervolg. Het begint met vier hoofdstukken over Turkije sinds de dood van Atatürk. Daarin beschrijft Mango hoe president İsmet İnönü het land door de Tweede Wereldoorlog loodste. Ik wist daar weinig van, en kan niet ontkennen dat ik een zekere bewondering voelde voor de strenge politicus, die Sovjet-pressie en Duitse eisen wist te weerstaan, de neutraliteit handhaafde en tegen het einde van de oorlog partij koos voor de geallieerden. Dat leverde het land Marshall-hulp op.

Turkije was, aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, nog altijd een arm land. Zeker, Atatürk en Inönü hadden een vernieuwingsbeleid gevoerd, maar meer dan het inslaan van een duidelijke richting was dat nog niet. De meest zichtbare resultaten waren in de steden; daarbuiten was nog weinig bereikt. Pas met Amerikaans kapitaal konden de benodigde investeringen worden gedaan en begon de modernisering van het land als geheel.

Vervolgens vertelt Mango over de moeilijke vorming van de democratie. Ik vond het wat verwarrend. De meeste namen waren me wel bekend, en dat het leger af en toe ook een grote rol speelde was me ook niet ontgaan, maar het duizelde me. Dat ligt minder aan Mango dan aan de volatiliteit van het Turkse politieke leven en de verwarrende namen: wat is het verschil tussen de Demokratik Halk Partisi, de Demokrasi Partisi, de Demokrat Parti, de Demokratik Parti en de Demokrat Türkiye Partisi?

In Mango’s presentatie is vooral premier Turgut Özal belangrijk geweest, omdat hij het land opende voor buitenlandse investeringen. Die waren er uiteraard altijd al, maar ze hadden altijd gelopen via de alomtegenwoordige staat; Özal koos voor een neoliberaal beleid en liet veel meer ruimte aan het privé-initiatief. Mango trekt daarbij een parallel met Thatcher, wat ik erg verhelderend vond.

The Turks Today is geschreven in 2004, wat betekent dat het afbreekt als het spannend wordt: de machtsovername door de AK-partij van premier Recep Erdoğan, een van de meest fascinerende politici van onze tijd. Hij was een getalenteerde voetballer, kreeg vervolgens meer religieuze gevoelens (en schaamde zich ervoor in een korte broek te hebben gevoetbald), bleek een succesvolle burgemeester van Istanbul, draaide de gevangenis in wegens religieuze propaganda en keerde terug als minister-president. Hij is niet de islamist gebleken die sommigen vreesden dat hij zou zijn, en ik zou willen dat een land als Egypte na de Arabische Lente geen Morsi maar een Erdoğan als president had gekregen.

Toch verontrust het me soms hoeveel ruimte er in Turkije is voor religieuze invloed op het openbare leven: ik hoef niet in herinnering te brengen hoe pianist Fazil Say zich moest verantwoorden voor de rechter omdat hij een regel van Omar Khayyam had getwitterd die over de islam niet eerbiedig genoeg zou zijn. Ik heb de man – ik bedoel Say – wel eens in het Concertgebouw horen spelen en heb gelachen toen hij in een razend tempo, en heel jazzy, Mozarts Turkse Mars onherstelbaar verbeterde (video). De man heeft flair en humor, en verdient het niet om voor de rechter te staan. Ik weet dat Erdoğan, als hoofd van de uitvoerende macht, niet verantwoordelijk is voor de rechterlijke macht, maar hij zou hebben kunnen reageren met wetgeving om excessen als dit te vermijden. Ik ben er niet helemaal zeker van of Mango, die wel degelijk aandacht besteed aan islamitisch fundamentalisme en natuurlijk niet kon weten wat er na 2004 zou gebeuren, er niet iets te gemakkelijk overheen is gestapt.

Ik beken echter dat dit oordeel is gebaseerd op niet meer dan wat eigen impressies. Ik woon niet in Turkije en begrijp het land niet echt. Vandaar dat ik in Mango’s boek graag meer had gelezen over het recentste verleden – maar ja, het boek is nu eenmaal verschenen in 2004. Het zou verboden moeten worden dat auteurs boeken publiceren op andere dagen dan gisteren.

Op de vier historische hoofdstukken volgen acht thematische over bijvoorbeeld het onderwijs, het staatsapparaat, de economie, het Koerdische vraagstuk en de ambitie aansluiting te vinden bij de EU. Voor zover ik kan beoordelen, is Mango vrij objectief, al zijn er natuurlijk altijd onderwerpen waarover je meer had willen lezen. Ik denk bijvoorbeeld dat menige westerse bezoeker aan Turkije baat zou hebben gehad bij een paar pagina’s over wat in Europa de “Armeense genocide” wordt genoemd. Ik weet er, hoewel ik jaarlijks in Turkije kom, niet meer van dan dat het complexer ligt dan de westerse pers meestal aangeeft, dat er in Turkije wel degelijk over wordt gesproken en dat het desondanks extreem gevoelig ligt.

Mango’s thematische hoofdstukken zijn moeilijk samen te vatten, maar ze zijn zeker interessant. Er zitten buitengewoon rake observaties tussen. Doordat het toerisme in Turkije pas doorbrak toen Özal het land opende voor buitenlandse investeerders, zijn de hotels in het land vaak moderner en beter dan in andere Mediterrane landen. De toetredingsonderhandelingen van Bulgarije en Roemenië met de EU gingen zonder voorwaarden vooraf, terwijl Turkije, dat zijn zaken over het algemeen beter op orde heeft, wel aan allerlei voorwaarden moest voldoen. Huiselijk geweld komt in gemiddeld de helft van de Turkse gezinnen voor, maar in de oostelijke provincies is het meer dan in de westerse. Hoewel niemand het revolutionaire karakter van de vernieuwingen van Atatürk ontkent, komt er steeds meer, en positievere, belangstelling voor het Ottomaanse verleden. Enzovoort.

Kortom, een fijn boek voor iedereen die wat meer wil weten over Turkije. Zelfs al is het alweer wat ouder. De voornaamste verdienste is namelijk tijdloos: Mango presenteert het land niet volgens het sjabloon van een land dat staat tussen enerzijds Azië, het Oosten, de islam, de Middeleeuwen en despotie en anderzijds Europa, het Westen, het humanisme, de moderne tijd en democratie, maar toont met The Turks Today aan dat dit sjabloon domweg onhoudbaar is.