Zo af en toe – zeker als je nauwelijks de krant leest – kan het geen kwaad een beetje op de hoogte te zijn van wat er zoal speelt in de wereld. Een tijd geleden hoorde ik iemand op een praatprogramma op de televisie een boek aanraden, How democracies die, geschreven door Harvard-professoren Steven Levitsky en Daniel Ziblatt. Ik trof het van de week aan in een stationsboekhandel en las het in één ruk uit.
Ik tegenstelling tot wat de titel suggereert, gaat het boek eigenlijk niet over hoe democratieën sneuvelen, maar probeert het een duiding, beschrijving, verklaring en oplossing te vinden voor de opkomst van Donald Trump in het bijzonder en het rap afzakken van de Amerikaanse democratie in het algemeen. Het gaat dus vooral over de Amerikaanse situatie, maar het gebruikt wel enorm veel vergelijkingsmateriaal over andere democratieën die ooit te gronde gingen, van de Weimarrepubliek via Castro, McCarthy en Pinochet, tot Chavez, Fujimori, Orban en Kaczynski.
Het boek leest als een detective en biedt informatie die je misschien ooit wel eens in de krant bent tegengekomen, maar die je nooit in het verband hebt gezien dat de auteurs eraan geven.
Autoritair leiderschap
Zo biedt het, bijna in een soort doe-het-zelf-stijl, een korte en bondige checklist aan die kan helpen bij het beantwoorden van de vraag in hoeverre we te maken hebben met een autoritaire leider. Dat kan aan de hand van vier criteria:
- verwerpt een politicus de democratische spelregels (of heeft hij daar niet zoveel mee),
- ontkent-ie de legitimiteit van zijn opponenten,
- tolereert-ie geweld (of moedigt-ie het aan),
- is-ie bereid om de burgerlijke vrijheden van opponenten in te perken?
De scheidsrechters
Daarnaast levert het boek, en je zou het hier ook als een handleiding kunnen lezen, een drie-stappen-plan via welke je in een democratisch systeem een autocratie kunt vestigen: het overnemen van wat Levitsky en Ziblatt ‘de scheidsrechters’ noemen: rechtbanken, de belastingdienst en de inlichtingendienst bijvoorbeeld; het kaltstellen van de belangrijkste spelers, mediapersoonlijkheden, geldschieters en opinieleiders bijvoorbeeld en het veranderen van de regels, jezelf een derde termijn gunnen in een land waar er maar twee zijn toegestaan, bijvoorbeeld.
De auteurs laten goed zien dat een weldoordacht stelsel van door-en-door democratische regels en bepalingen geen garantie zijn voor een levensvatbare democratie, zoals de schrijvers van de grondwet van de Verenigde Staten nog wel dachten. Veel democratieën zijn zelfs op volledig legale wijze aan hun eind gekomen.
Zachte vangrails
Een democratie wordt beschermd door een set ongeschreven regels voor het gedrag van politici en instituties, aldus de auteurs. Daarvan vormen er twee de hoofdmoot: wederzijde tolerantie, waarmee de auteurs bedoelen dat politieke opponenten elkaar – hoezeer ze het onderling ook oneens zijn – blijven zien als legitieme vertegenwoordigers van een legitieme mening, en institutionele terughoudendheid. Dat laatste komt erop neer dat in een democratie de macht van bepaalde instituties niet altijd ten volle wordt gebruikt om de opponent tegen te werken. Het nogal ver doorgedrukte impeachment-onderzoek naar president Clinton en het toenemende gebruik van de filibuster in het Amerikaanse congres zijn voorbeelden van zo’n gebrek aan institutionele terughoudendheid.
Het zijn die ‘zachte vangrails’ – zoals de auteur ze noemen – die een democratie levensvatbaar houden en – op zichzelf niet illegale – inbreuken op die ongeschreven regels zouden al alle alarmbellen moeten laten afgaan, nog voordat de Lügenpresse wordt gemuilkorfd.
Amerika
Je bent er niet met één autoritaire gek: daar zijn ontwikkelingen op partijpolitiek, nationaal en maatschappelijk niveau voor nodig. Levitsky en Ziblatt bieden voor de Verenigde Staten een verhaal dat me alleszins overtuigend leek. Het begint bij het einde van de Amerikaanse Burgeroorlog, als slaven vrij worden en de overwegend Republikeinse Yankees de overwegend Democratische zuiderlingen weer bij de les proberen te krijgen in een proces dat the Reconstruction wordt genoemd.
Dat mislukt maar uiteindelijk wordt een werkbaar compromis gevormd waarbij de Republikeinen toestaan dat de Democraten de macht in het zuiden houden en niet moeilijk zullen doen over de rassenscheiding aldaar, incluis de vergaande maatregelen om zwarten op legale wijze van hun kiesrecht te beroven, in ruil voor de Democratische medewerking aan het verdere functioneren van de VS. Een fatale weeffout aldus Levitsky en Ziblatt, hoewel ook zij lijken te beseffen dat dat destijds het maximaal haalbare was.
Daar komt in de jaren zestig verandering in met de opkomst van de Civil Rights beweging. De emancipatie van de zwarte bevolking begint nu eindelijk vorm te krijgen en dat heeft eigenaardige consequenties voor de partijpolitiek. Democraten en Republikeinen wisselen stuivertje: de Democraten worden in toenemende mate een rijkgeschakeerde partij die een breed scala aan kiezers vertegenwoordigt, waaronder eigenlijk elke denkbare minderheid. De Republikeinen daarentegen worden steeds meer de partij van de conservatieve, blanke christenen. Zelfs geografisch wisselen de partijen min of meer van plek.
Statusangst
Levitsky en Ziblatt laten vervolgens zien dat in de jaren ’70 en ’80 de immigratie vooral Latino’s en Aziaten naar de VS bracht, minderheden die eveneens profiteerden van de emancipatie van de zwarte bevolking en zo hun plaats in de maatschappij konden opeisen. De klap valt op bladzijde 170 van het boek: in 2044 zal een meerderheid van de Amerikaanse bevolking uit niet-blanken bestaan.
Dat kan leiden tot ‘statusangst’, een fenomeen dat al in 1964 door een historicus werd beschreven, die meende dat wanneer een groep zich in zijn sociale status, identiteit en gevoel van saamhorigheid bedreigd voelt, die existentiële angst kan leiden tot een vorm van politiek bedrijven die ‘oververhit, paranoïde, te agressief, hoogdravend en apocalyptisch’ is. Levitsky en Ziblatt typeren de blanke, christelijke conservatief als ‘vreemdelingen in hun eigen land’, dat is althans het gevoel dat een deel van dat electoraat sterk lijkt te hebben.
Snoeiharde politiek
Die vorm van snoeiharde politiek bedrijven zien de auteurs ontstaan in 1978 met het optreden van de Republikein Newt Gingrich, die politiek als eerste aanpakte als een vorm van oorlogvoering, en daar ook in die bewoordingen over sprak. Hij kreeg een groep jonge Republikeinen achter zich en zo veranderde de stijl van zijn partij langzaam in de richting van wat in 1964 al werd beschreven als het gevolg van ‘statusangst’. Conservatieve media hielpen daar meer dan een handje bij, vooral door dissidente Republikeinen bij de les te houden.
Uiteindelijk werden de Republikeinen een partij die nauwelijks compromissen meer sloot en alle middelen inzette om zijn doel te bereiken, ongeacht of dat – institutionele terughoudendheid! – in verhouding stond tot het doel. Daarbij worden ook instrumenten als gerrymandering en strikte ID-regels voor stemmers ingezet: trucs die dankzij de specifieke stemverdeling tussen Republikeinen en Democraten goed kunnen worden ingezet ten voordele van de Republikeinen.
Kiesdistrictenmanipulatie
Gerrymandering is kiesdistricten zó indelen dat stemmen van de tegenpartij nutteloos wegvallen. Dat werkt ongeveer als een tennismatch, waarbij gewonnen games wegvallen in een set. Zie bijvoorbeeld de uitslag 0-6, 0-6, 6-4, 6-4, 6-4: de winnaar heeft 18 games gewonnen, de verliezer 24. Bij gerrymandering probeer je zo’n zelfde uitslag te krijgen: door districten te maken met een oververtegenwoordiging van stemmers op de tegenpartij (de sets met een 0-6 uitslag) en districten waar stemmers op je eigen partij een meerderheid vormen die nét groot genoeg is (de sets met een 6-4 uitslag). In het eerste type district vallen alle stemmen op de tegenpartij boven de 50% weg en in het tweede type district vallen álle tegenpartijstemmen weg.
Volgens Levitsky en Ziblatt is het mogelijk om via gerrymandering een onbeperkte Republikeinse meerderheid te organiseren en dat heeft te maken met de geografische verdeling van stemmers op beide partijen, die voor Republikeinen gunstiger uitvalt dan voor Democraten, waar het het manipuleren van kiesdistricten betreft. Het is legaal en het wordt bovendien in een aantal staten al gedaan.
Strikte ID-regels voor stemmers is een instrument waarbij uitsluitend stemmers van de verkiezingen worden uitgesloten die arm of zwart zijn of beide. In alle gevallen zijn democratische stemmers de klos. Het is legaal en bovendien in een aantal staten al ingevoerd.
Hard tegen hard
Van de weeromstuit gingen de Democraten dezelfde kant op: wie oorlog wilde, kon oorlog krijgen en zo zijn we beland in de situatie van nu, waarbij de Amerikaanse overheid regelmatig vastloopt en zijn salarissen niet meer kan uitbetalen, terwijl de twee politieke partijen zich alleen nog maar bezig houden met het na de verkiezingen prompt impeachen van de gekozen president. Ik weet niet hoe het andere lezers zal vergaan, maar ik kreeg de indruk dat het allemaal veel erger was dan ik meende te weten en vooral: véél wijdverbreider.
Conclusies
De auteurs weten heel goed uit te leggen wat autocratische politici drijft en waarom. Vooral het relaas van Fujimori – die helemaal geen president worden wilde – is in dat verband verhelderend. Ze weten ook goed uit te leggen waarom dergelijke succesvolle politici meestal populisten zijn: omdat die er beter in slagen het bij de bevolking levende ongenoegen aan te voelen en aan te boren.
Wat ik in het boek miste, was een studie naar waar dat ongenoegen dan vandaan komt of hoe het ontstaat. Dat is natuurlijk een ander onderwerp, maar toch: de vraag dringt zich in het boek steeds dringender aan de lezer op. Verder dan de theorie over ‘statusangst’ komt het niet, en dat is een hypothese die alleen op de VS van toepassing lijkt te zijn.
De auteurs bieden niet direct een oplossing, maar wel een onderbouwde wijze van aanpak: het isoleren van autoritaire politici en hun bewegingen blijkt consequent uitstekend te werken. Deze aanpak heeft wel één nadeel: politieke partijen en hun leiders moeten bereid zijn om zo nodig samen te werken met concurrerende partijen waar ze ideologisch diametraal tegenover staan. Niet alle politici hebben de sterke schouders die die weelde kunnen dragen en dat verklaart waarom er iedere keer weer discussie ontstaat over zin en nut van een cordon sanitaire en waarom de gok van Von Papen nog regelmatig wordt herhaald, met vaak desastreuze gevolgen.
Dit is een buitengewoon nuttig boek, ondanks de sterke focus op de Amerikaanse situatie op dit moment. Het zou me een lief ding waard zijn als iemand er een bewerking van wist te maken voor Nederland en het geschikt maakte om in te zetten als verplichte literatuur bij maatschappijleer.
- Steven Levitsky en Daniel Ziblatt, How democracies die (€12,99)
[Op mijn uitnodiging aan de vaste lezers van deze blog om geliefde boeken te delen, ging mijn goede vriend Richard Kroes opnieuw in. Bedankt Ries.]
Het gaat uiteraard om macht, en dat is ook altijd zo geweest. Het Internet is daarvoor een ideaal platform. Als je je zin niet krijgt dan: geweld en intimidatie, dat is altijd zo geweest. Zie wat er nu in Washington is gebeurd. Trump zegt nog steeds dat zijn overwinning gestolen is, en veel mensen geloven dat dan, terwijl er geen enkel bewijs voor is. Dat is dus democratie: de macht aanvallen. Alleen D66 gelooft dat democratie heel gezellig is. Democratie werkt alleen als het volk begrijpt dat het ook anders kan, bv als ze net een bezetting hebben meegemaakt. Maar veel mensen hebben geen historisch besef.
Omdat hier de republiek van Weimar wordt genoemd: destijds was er de “dolkstoot legende”, die moest verklaren waarom Duitsland geheel onverwacht en onterecht de Eerste Wereldoorlog had verloren, dat was natuurlijk de schuld van Links en van de Joden. Die legende heeft de NSDAP in het zadel geholpen. Dus de linkse agitatie kwam de nazi’s goed van pas. Wat er nu in de USA gaande is, is ook zo’n dolkstoot legende: Trump had eerlijk gewonnen, maar die extreem-linkse Democrats hebben de boel belazerd. Nederland heeft als een van de weinige landen in Europa WO-I niet meegemaakt, in tegensteliing to België, Duitsland, Frankrijk, Oostenrijk, Engeland, Rusland, Turkije, USA, … dus begrijpen we niets van de wereld.
Bedankt voor deze recensie, ik ga het boek lezen!
Ik moest even terugdenken aan ‘Texas’ van James Michener.
Daar werd in de geschiedenis ook vaak creatief omgegaan met verkiezingen, zoals het importeren van kiezers (bijv. uit Mexico) op de verkiezingsdag.
Voor het waarom en het waarom _nu_ vind ik nog steeds Turchin Secular Cycles informatief: hij voorspelde al dat in 2020 bloed zou vloeien in de straten van de Verenigde Staten, dus dat heeft hij voor. En als vervolg erop, om duidelijk te maken dat dit geen volksstrijd is, want zoiets bestaat niet, maar het uiteenvallen van een overgroeide elite, Bret Deveraux’s blog van afgelopen jaar over de kwetsbaarheid van zelfbestuur, stasis, het uiteenvallen van Griekse stadsstaten en de relevantie voor nu: https://acoup.blog/2020/10/30/fireside-friday-october-30-2020/
Ik ken dit boek alleen van naam en lovende verwijzingen. Hoogst actueel onderwerp. Zelf was ik onder de indruk van een vergelijk boek, veel minder Amerikaanse, How to Lose a County. The 7 steps from Democracy to Dictatorship (2019) van de Turkse schrijfster en journaliste Ece Temelkuran
Als ik naar dat lijstje kijk, voldoet Trump aan alle vier de criteria. Hier in Nederland valt het gelukkig mee. Maar Mark Rutte voldoet wel aan # 1(informatie achterhouden) en eventueel aan # 4. Want het kapotmaken van mensen in de toeslagenaffaire valt ook onder burgerlijke vrijheden inperken.
Nou ja, men wilde een tweede Bulgarenfraude vermijden, en als mensen gratis geld kunnen krijgen dan ligt fraude door behulpzame bureautjes voor de hand, en dat is dan ook gebeurd bij de toeslagen. De ontvangers waren iha te dom om zelf hun zaakjes te regelen, ook dat is democratie. Dus nu wordt het een beetje afgekocht, en verder gebeurt er niets. Zoals Asscher zei: een lesje voor de toekomst. Gaan we zeker nog meer Bulgarenfraudes meemaken.
En dus werd het principe onschuldig tot schuld bewezen is maar omgedraaid. En we gaan het je zo moeilijk mogelijk maken om je onschuld te bewijzen! Dit valt niet goed te praten. Een overheid die zo log en kil is dat mensen in de ambtelijke molens tot gruis gemalen worden is ook niet goed voor de democratie. Gelukkig hebben we nog mensen als Pieter Omtzigt en Renske Leijten.
https://tpo.nl/2021/01/07/toeslagenaffaire-geen-strafrechtelijk-onderzoek-naar-belastingdienst/
De auteurs laten opzichtig de gewelddadige acties van de (democratische) hippies buiten beschouwing. Nixons limo werd bv op weg naar zijn inauguratie met stenen bekogeld, en we kennen in Nederland ook nog wel de rellen tijdens Beatrix’ huwelijk. In de jaren 80 wisten de krakers er ook nog behoorlijk weg mee, op de nationale radio enthousiast aangemoedigd door Hanneke Groenteman. Politiek geweld en antidemocratische acties komen dus, net als in de jaren 30, van twee kanten.
Democratie is ontstaan omdat de “onderkant” van de maatschappij ook wat wilde. Minimumloon en sociale zekerheden etc. Het is pas sinds WO-II dat we denken dat democratie zo geweldig is. Dat kwam door WO-II; als we dat niet nog een keer willen, dan maar democratie. Vind ik ook, hoor, maar ideaal is nu ook weer niet. Het valt bv wel op hoeveel politieke partijen de D van Democratie in hun naam hebben, CDA, VVD, D66. VSN (Vrij Sociaal Nederland) gaat hier ook over; maar hoe kun je nu sociaal en vrij combineren? Dus die VSN vertrouw ik niet, doet mij teveel aan sociaal en nationalistisch denken.
Dit hangt een beetje af van de definitie van democratie. Wat je schrijft is waar voor de negentiende eeuw, toen (mannen)kiesrecht werd gezien als de garantie voor sociale zekerheid. Maar de democratie is vele keren ontstaan. De Hollandse waterschappen hadden niet zoveel te maken met de herverdeling van welvaart maar met het waterbeheer. De Sumerische democratie kwam voort uit een egalitaire samenleving. De dorpsdemocratie van Drenthe had te maken met gewaswisseling. De Atheense democratie is te beschrijven als een radicale oligarchisering.
Ja, het kan zijn dat een egalitaire samenleving door iedereen als noodzakelijk wordt gezien. Maar dan moet daar wel consensus over bestaan, en die is er in de moderne Westerse wereld niet; een dorp is geen land.
Ik neem aan dat het geen toeval is dat Jona uitgerekend vandaag deze bijdrage plaatst. Overigens een samenvatting die tot aanschaf en lezing prikkelt.
Het is wel toeval. Ik kreeg gisteravond verschillende stukken van Richard, waaronder dit. Het enige wat ik heb aangepast, is het moment van publicatie: niet om 13 uur maar om 8:30.
“Levitsky en Ziblatt bieden voor de Verenigde Staten een verhaal dat me alleszins overtuigend leek.”
Niet helemaal. Niet dat ze het fout hebben – vrijwel alles wat ik in deze recensie heb gelezen heb wist ik al, dus het verging mij anders dan RichardK – maar omdat ze onvolledig zijn.
“dat is een hypothese die alleen op de VS van toepassing lijkt te zijn.”
Volkomen terecht, want de VSA nemen op dit moment een unieke positie in. Ze vormen een supermacht in verval. De wereldgeschiedenis heeft daar meer voorbeelden van opgeleverd en daar valt een patroon uit te halen. Dergelijk verval gaat nogal eens, zo niet altijd, met grootschalig geweld gepaard. Dat zie ik Hongarije en Polen nog niet meteen doen.
“dat het allemaal veel erger was dan ik meende te weten”
En nog slaagt RichardK erin het probleem te onderschatten, zie boven. En nog is dat niet alles. Wat we verder ook van Donald de Clown denken, feit is dat hij de afgelopen vier jaar géén grootschalige oorlog is begonnen. Obama wordt alom bejubeld (de politieke leider van mijn eigen partij heeft hem als rolmodel gekozen, brrrr), maar daar denken ze in Jemen anders over. Obama heeft daar het aantal doden per drone vertienvoudigd. Dit is maar één voorbeeld.
Van JoeB kunnen we niet anders verwachten. Sterker nog, net als Jimmy Carter en Bill Clinton loopt hij het enorme risico te bezwijken voor de verleiding te bewijzen dat hij “een echte kerel is”, met alle consequenties van dien. Donald de Clown was te incompetent om zoiets te doen; JoeB is dat beslist niet. En voor Donald de Clown is JoeB het alternatief.
Dus is het nog veel en veel erger. Het Amerikaanse politieke systeem zorgt ervoor dat maar twee types in aanmerking komen voor het presidentschap. Geen van beide types voldoet nog. Het systeem is verrot en corrupt en wel in die mate dat het geen democratie meer is. Hiervoor verwijs ik naar Karl Popper (bepaald geen links-radicaal)”
“Democratie is een regeringsvorm die het de onderdanen mogelijk maakt om zonder bloedvergieten van hun machthebbers af te komen.”
De Amerikaanse machthebbers komen met zeer schaarse uitzonderingen (Bernie Sanders is dat bv. niet) uit een selecte groep van rijken en/of vermogenden. Die stellen zich, alweer met zeer schaarse uitzonderingen, allemaal ten eerste doel de eigen privileges te beschermen. Zij zullen daarom de teloorgang niet tegengaan, omdat dat ingrijpende veranderingen vereist.
In tegenstelling tot velen kan ik me dus niet erg druk maken om de bestorming gisteren door die meute. Het voorval is slechts een symptoom.
De VSA zijn een gevaar voor de wereldvrede geworden en dat is specifiek inclusief JoeB. Hopelijk krijg ik ongelijk en weten de VSA zich te herstellen, maar voorlopig zie ik niets dat daar op wijst.
Dat over “echte kerel” klopt niet. De VS hebben altijd voor vrijheid gevochten, zie bv hun interventies in WO-II. Vrijheid moet namelijk bevochten worden. Pascifisme is naïef. En in de 20e eeuw hebben we al een paar “ingrijpende veranderingen” meegemaakt, dus ik zit daar niet meteen op te wachten.
WO 2 is een uitzondering. In alle andere gevallen, Vietnam, Irak, Latijns-Amerika, was Amerikaans militair ingrijpen nou niet bepaald bedoeld om voor vrijheid te vechten. Ook al zeiden ze dat natuurlijk wel.
Voor wat het door mij gepresenteerde patroon betreft is WO-2 helemaal geen uitzondering, integendeel. Het markeerde het einde van het Franse RIjk en het Britse Rijk,, tot 1914 supermachten en tot 1940 beschouwd als supermachten. Gewelddadiger dan die twee wereldoorlogen kun je het niet krijgen. Dat is het slechte nieuws.
Het goede nieuws is dat beide rijken “slechts” (want het is ernstig genoeg) indirect schuld hebben aan dat geweld, nl. middels politiek geblunder. Het goede nieuws is ook dat de supermacht in opkomst, China, een millennialange politieke traditie heeft een effectieve lange-termijn-strategie te prefereren boven excessieve korte-termijn-risico’s. Bovendien is oorlog in de VSA alleen populair als er geen Amerikanen bij doodgaan (andere volkeren doen er niet toe).
Mijn punt is dan ook niet te beweren dat een nieuwe kladderadatsj onvermijdelijk is; alleen maar dat het risico mij (en met mij verstandige mensen) veel te groot is. We kunnen maar beter kijken wat we kunnen doen om dat risico te verkleinen. De enige die daar oog voor lijkt te hebben is Rob de Wijk, ook niet echt radicaal-links.
Van conservatieven hoeven we echter in dit opzicht niets te verwachten. Het zal me bv. verbazen als Martin hier zijn geliefde Bayes op toepast. Dus ik herhaal: gegeven de achtergrondinformatie (met name de incompetentie van Donald de Clown) is met de verkiezing van JoeB het risico op internationaal oorlogsgeweld toegenomen.
Hier wordt het pas echt krankzinnig. Ik ben het met Donald de Clown eens dat de Amerikaanse soldaten van het Europese continent weg moeten en dat de Europese landen hun financiële verplichtingen jegens de NAVO moeten nakomen. Want anders zullen China en de VSA de Europese landen net zo min serieus nemen als Stalin en Molotov tijdens de besprekingen in de zomer van 1939 met de illustere admiraal Reginald Plunkett-Enrle-Erle-Drax, wiens naam omgekeerd evenredig was met zijn bevoegdheden en competenties.
Ik heb het idee dat ik de inhoud van zulke boeken allang min of meer ken. Door 60 jaar ervaringen, boeken en kranten. Lange tijd rustigjes rondkijken onder de Amerikaanse (atoom) paraplu. Ondertussen werden we een plaag voor de wereld. Ik voorzie harde keuzen voor de miljarden jeugdigen en hoop dat ze het redden.