Ik weet het, “wat als?”-vragen zijn moeilijk te beantwoorden. Het zijn echter de belangrijkste vragen die er zijn, omdat de antwoorden aangeven wie wij eveneens hadden kunnen worden. Als ik me wat krom mag uitdrukken: “wat als?”-vragen gaan over het waarom van wie we zijn.

Wat als de Geallieerden in september 1944 over de brug van Arnhem de Rijn zouden zijn overgestoken? Lou de Jong had een duidelijk oordeel: het zou voor Nederland een ramp zijn geweest. De Duitsers zouden, goed-verschanst in de Randstad, verschrikkelijk hebben gevochten om de havens tegen de Geallieerden te verdedigen. De Hongerwinter zou nog erger zijn geweest. Alleen een snelle opmars naar Berlijn en een algemeen einde van de oorlog zou de bevolking van Zuid- en Noord-Holland hebben gered. Ik heb geen reden het daarmee oneens te zijn.

Er is een andere kwestie. De gedetineerden in Sint-Michielsgestel hadden ontdekt dat confessionelen en niet-confessionelen, socialisten en liberalen, katholieken en protestanten, meer met elkaar gemeen hadden dan ze dachten. Dit vormde het begin van een zekere politieke dooi. Het verlangen naar het einde van de oude tegenstellingen, aangeduid als “De Doorbraak”, was vrij sterk. Aanvankelijk dacht men aan één politieke partij, later aan twee, die dan Partij van de Arbeid zouden heten en Partij van de Vrijheid (de huidige VVD).

Toen Wilhelmina het Noodkabinet Schermerhorn-Drees aanwees, zaten daarin inderdaad vertegenwoordigers van alle stromingen. Toch heeft De Doorbraak nooit plaatsgevonden, en dat heeft alles te maken met de geallieerde nederlaag bij Arnhem. Het gebied bezuiden de grote rivieren werd in 1944 bevrijd, en daar werd de Katholieke Volkspartij opgericht. Daarmee stond één van de vooroorlogse partijen alweer in het veld en was de weg naar partijpolitieke vernieuwing afgesneden.

We hadden ons eerste paarse kabinet al na de oorlog kunnen hebben, maar het heeft niet zo mogen zijn, en tot op de dag van vandaag is een deel van de Nederlandse politieke partijen confessioneel, met alle karakteristieken van dien. Misschien was De Doorbraak van meet af aan onmogelijk – zoals gezegd zijn “wat als?”-vragen moeilijk met zekerheid te beantwoorden. In elk geval was het idee al in december 1945 onderwerp van satire (hier).