De bestudering van de Oudheid is in de eerste plaats gewoon leuk. Ze kan ook zinvol zijn, bijvoorbeeld omdat je bedacht raakt op unknown unknowns. Dat maakt je geen beter mens, maar je ontwikkelt een zekere scepsis over je kennis en je anticipeert wat meer op onverwachte feiten en inzichten.
Een van de problemen van de oudheidkunde is dat er nogal wat unknown knowns zijn. Neem de Indische of Britse historica Nandini Das, die onlangs een pleidooi hield voor de bestudering van gebeurtenissen die nooit hebben plaatsgevonden. Het ligt niet aan haar dat de krant dat introduceert als een “big idea”: dat is slechts het format van een reeks. Maar het is wel wat curieus te lezen dat ze een lans breekt voor zulke speculaties. Immers, elke eerstejaars kan je vertellen dat Ungeschehene Geschichte, om een jargonterm te gebruiken, impliciet aanwezig is in elke analyse.
Hannibal en de Slag om Arnhem
Wat zou er, om eens een voorbeeld te noemen, zijn gebeurd als de Karthagers in 218 v.Chr. Hannibal zouden hebben uitgeleverd aan de Romeinen? Er zou geen Tweede Punische Oorlog zijn geweest, Karthago’s Iberische bezittingen zouden zijn afgebrokkeld, de Romeinen zouden hun expansie op de Balkan en in Gallië hebben voortgezet, Karthago zou vroeg of laat zijn opgenomen in de Romeinse federatie. Het is precies dit alternatieve scenario dat duidelijk maakt wat er in 218 op het spel heeft gestaan.
Soortgelijke bespiegelingen zijn er over de slag om Arnhem. Hadden de geallieerden gewonnen, zo redeneerde Lou de Jong, dan zouden de Duitsers, goed verschanst in de Randstad, hun huid duur hebben verkocht. Onze ouders en grootouders zouden een gruwelijke Hongerwinter hebben doorstaan, maar na de oorlog zou de Doorbraak een kans hebben gehad. Er zijn soortgelijke bespiegelingen over de vraag wie Napoleon zou zijn geweest als Corsica niet in Franse handen was overgegaan, lees maar. Door de alternatieven te overwegen, geven we betekenis aan de gevechten in Oosterbeek en de overdracht van Corsica. Impliciet zijn bij elke beoordeling van het verleden de alternatieven aanwezig.
Ungeschehene Geschichte
Dat een historische gebeurtenis betekenis krijgt door alternatieven te overwegen, behoort tot de meest basale eerstejaarsstof. Max Weber wees er al op aan het begin van de vorige eeuw. Ik lees in het NRC Handelsblad over een Berlijnse tentoonstelling die de alternatieven toont voor Hitlers machtsovername. Je kunt moeilijk volhouden dat het een vernieuwend inzicht is dat Ungeschehene Geschichte belangrijk is. Dat Das er desondanks een pleidooi voor houdt, verbaasde me. De term Ungeschehene Geschichte leek mij ingeburgerd, al wordt ook uchronie wel gebruikt.
Wat we dus zien is een unknown known: Das kent de continentale geschiedvorsing niet voldoende. De negatieve formulering zou zijn dat de Angelsaksische historici, die traditioneel beter zijn in biografieën dan in analyse, niet weten waar hun vakgenoten mee bezig zijn. De positieve formulering is dat goede ideeën meer dan eens worden bedacht.
[De oudheidkundige wetenschappen zijn in de eerste plaats wetenschappen. Een overzicht van vergelijkbare stukjes is daar.]
In het Science Fiction genre is dit al jaren lang een aparte tak van sport onder de naam Alternate History. Je vindt er verhalen over Neanderthalers die niet uitgestorven zijn tot de mislukte moord op Kennedy en alles ertussen in.
In de vroege dagen van het internet waren er nieuwsgroepen History.What-if. Het is veel serieuzer dan de aanname is van Das’ artikel en dat verbaast me.
Nandini Das, geboren in India, is hoogleraar in de (vroeg) Engelse literatuur in Engeland. Recent publiceerde ze een historische studie Courting India. Positief besproken door William Dalrymple in de culturele bijlage van de Financial Times op zaterdag. De veronderstelling dat ze niets weet van Europese geschiedschrijving en de socioloog Max Weber lijkt me wel gerechtvaardigd.
Ik denk dat het minder ligt aan haar Indische dan aan haar Angelsaksische academische achtergrond. De Britten en Amerikanen hebben een andere traditie van geschiedvorsing. De analyse raakt wat op de achtergrond ten opzichte van de biografische details en het smeuïge verhaal. Ik heb weleens gedacht dat het komt doordat de geschiedwetenschap in de Engelse taal geen science is maar scholarship.
Ik denk helemaal niet dat haar Indiase achtergrond er iets mee te maken heeft, maar wel haar academische achtergrond. De aanleiding van het stuk is duidelijk: een probleem in haar nieuwe boek. En ze blijkt zich bewust van andere schrijvers, maar niet van Europese geschiedschrijving. Het polemiseert met Britse historici die counterfactual geschiedenis volslagen onzin vinden. Als zodanig is het interessant om te lezen maar tegelijkertijd is het een voorbeeld van Brits provincialisme.
Voordeel is dan wel weer dat het goede schrijvers oplevert.
En zo wordt in het artikel van Das ook het aangename gedachtespelletje ‘wat zou er gebeurd zijn als’ weer in de richting van diversiteit en ‘ontrechting’ en ‘ongehoorde stemmen’ getrokken.
Houdt het dan nooit op…?
In het Nederlandse taalgebied zijn mij enkele historisch ‘contrafeitelijke’ publicaties bekend:
Menno Steketee (red.) Was het anders gelopen…Speculatieve Nederlandse Geschiedenis, (Amsterdam 2006)
Tom van der Meer, (red.) Wat Als….De geschiedenis anders was gelopen, (Amsterdam 2011)
Bert Kruismans, Ons 200 Jarige Koninkrijk 1815-2015. De Waarheid over België en Nederland, (Antwerpen/Amsterdam 2015)
(Een grote knipoog…)
In zijn voorwoord bij de bundel de draagbare Hofland (1993) schrijft de socioloog Abram de Swaan: “Er zijn drie vormen van onwetendheid: weten dat je iets niet weet; niet weten dat je iets niet weet; en niet weten dat je iets weet.” Mooie formulering kun je aan De Swaan wel overlaten.
In 2002 zei toenmalig minister van defensie van de VS, Donald Rumsfeld, iets soortgelijks:
“…there are known knowns; there are things we know we know. We also know there are known unknowns; that is to say we know there are some things we do not know. But there are also unknown unknowns — the ones we don’t know we don’t know.”
Ik denk dat De Swaan het ook niet van zichzelf heeft.
Dat kan ik me nog goed herinneren. Rumsfeld werd nogal belachelijk gemaakt met zijn uitspraak. En die zal De Swaan niet gelezen hebben. Of De Swaan het van iemand heeft, weet ik niet. Het is voor mij in ieder geval de vroegste formulering die ik ken.
Het is inderdaad al voor De Swaan in gebruik:
https://en.wikipedia.org/wiki/There_are_unknown_unknowns
Als ik het goed begrijp gaat het Das er vooral om alternatieve verhalen vanuit het perspectief van b.v. Indiërs, maar ook anderen, te zetten naast de gangbare verhalen van westerlingen, maar het stukje dat je krijgt als je op de link klikt gaat een beetje alle kanten op. Dat stukje is in elk geval onvoldoende om te kunnen concluderen hoe goed Das op de hoogte is van de continentale geschiedschrijving, daar zou je waarschijnlijk het boek voor moeten lezen