Wie een moslim vraagt wat zijn of haar geloof inhoudt, zal al snel vernemen dat het draait om vijf dingen, de ‘vijf zuilen’ van het de islam. De eerste daarvan is het inzicht dat er maar één God is en dat Mohammed Diens profeet is. Deze geloofsbelijdenis zul je in het Midden-Oosten enkele keren per dag horen, want ze vormt ook de oproep tot het gebed. Dat gebed vormt de tweede zuil, en zoals bekend wenden de geloven zich daarbij naar Mekka en maken ze verschillende buigingen. De derde zuil is de vastenmaand ramadan, tijdens welke een moslim zich gedurende de dag moet onthouden van drinken en eten. Ten vierde is er de plicht aalmoezen te geven.

De overgrote meerderheid van de gelovigen zal zich hiertoe beperken en ieder geeft er op zijn eigen wijze vorm aan. Ik heb eens een reis door oostelijk Turkije gemaakt met een chauffeur die bleef vasten (hoewel reizigers dispensatie hebben voor de ramadan en ondanks het feit dat hij vijfentwintig man in zijn bus had), maar ik heb ook meer seculiere mensen ontmoet die weinig deden aan de vasten. Mijn buurjongen krijgt elke dag SMSjes die hem in staat stellen zich tot op de minuut te houden aan de gebedstijden, terwijl een goede vriend in Teheran meteen na het opstaan al zijn gebeden opzegt. Zoveel hoofden, zoveel zinnen.

Voor de meeste gelovigen zal de vijfde zuil, de pelgrimage naar Mekka, niet meer kunnen zijn dan een goed voornemen. Er zijn enkele honderden miljoenen moslims en voor de meesten is de lange reis onbetaalbaar. Bovendien laten de Saoedi-Arabische autoriteiten maar zo’n twee miljoen mensen toe, domweg omdat meer onmogelijk is. Ook met zo’n beperking vallen er in het gedrang wel eens doden en gewonden.

Het fotoboek van de Iraanse fotografe Newsha Tavakolian, The Fifth Pillar, toont ergens een oude vrouw die uitgeput in een ziekenhuis is beland. De haakjes aan de standaard waaraan een infuus kan worden aangebracht zijn leeg en haar echtgenoot – althans, dat neem ik aan – staat liefdevol naast haar, dus het lijkt allemaal wel mee te vallen, maar het illustreert dat het bezoek aan Mekka niet makkelijk is. De twee pelgrims die me over hun ervaringen hebben verteld, zeggen dat de inspanningen royaal opwegen tegen de geestelijke voldoening. Anders dan de eerste vier zuilen, die zijn op te vatten als plichten, lijkt de pelgrimage een beloning.

Tavakolian heeft die vroeg in haar leven gekregen; in haar voorwoord vertelt ze dat de wachtlijst voor haar betrekkelijk kort was, tot lichte ergernis van een vromere nicht die al heel lang moet wachten. Ze schrijft ook dat ze het moeilijk vond enerzijds haar religieuze plichten te vervullen en tegelijk haar werk als fotograaf te doen.

Het is aan het resultaat niet af te zien: de foto’s zijn prachtig. Er is een lachende man die een foto maakt van zijn dochter, we zien de sprinkler-installaties waarmee de menigte wordt bestoven, er zijn foto’s van schoonmakers en souvenirverkopers, de McDonald’s is op twee foto’s te zien, ergens zijn twee mannen in discussie. Ik heb verbijsterd gekeken naar een luchtfoto van enkele honderden bussen waarmee de pelgrims zouden worden vervoerd. En er is een foto van een poster die de constatering dat men is gekomen naar het heilige land verbindt met de oproep daar niet te roken.

Het is een mooie documentatie van de reis die de meeste moslims niet zullen maken en waar menig niet-moslim nieuwsgierig naar is. Tavakolian legt de nadruk op wat moslims verbindt en niet op hetgeen hen scheidt, en in die zin is The Fifth Pillar incompleet. Sji’itische moslims hebben bijvoorbeeld de gewoonte enkele gebeden uit te spreken die soennieten beschouwen als niet-orthodox; een oude pelgrim die me ooit iets over haar ervaringen vertelde, zei dat de politie met de wapenstok wilde optreden, waarop de sji’itische gelovigen Korans op hun hoofd legden. Dit is één van de dingen die Tavakolian niet toont.

Ze heeft ervoor gekozen de mensen te tonen die verenigd zijn in gebed en ritueel. Dat levert een fotoboek op dat veel verheldert, en dat eindeloos blijft boeien. Je hoeft immers niet gelovig te zijn om gefascineerd te zijn als twee miljoen mensen van de hele planeet op één punt samenkomen voor enkele dagen van contemplatie.