Daar kaapte De Speld toch even een primeur voor mijn neus weg, met dat stuk dat de wereld het verleden herdenkt. Voorwaar, het zijn belangwekkende vergezichten die de daar geciteerde opiniemakers openen. Gelukkig komt er een gedramatiseerde televisieserie. “Dat zie je altijd,” licht een van de betrokkenen toe, “Nu alles op de dag af zo veel tijd geleden is, neemt de interesse weer toe.”

Alle gekheid op een stokje: ik voel me ongemakkelijk bij al die herdenkingen. De media waren nog bezig met de opstand op het Plein van de Hemelse Vrede of we herdachten dat het zeventig jaar geleden was dat de Invasie plaatsvond. Later dit jaar volgen de mislukte staatsgreep van Von Stauffenberg, de slag om Arnhem en het Ardennenoffensief – allemaal zeventig jaar geleden – alsmede de moord op Van Gogh in 2004 en, één week later, het zilveren jubileum van de val van de Berlijnse Muur. We herdenken wat af.

It is altogether fitting and proper that we should do this. Laat daar geen enkel misverstand over bestaan. Onze vrijheid is een groot goed en door herdenkingen blijven we ons ervan bewust dat velen er een prijs voor hebben betaald. Honderden riskeerden hun leven om over de Muur naar het vrije Westen te komen, honderdduizenden sneuvelden om de overwinning van het nationaalsocialisme te beletten. Het is alleszins gepast en behoorlijk om daar aandacht aan te schenken en de vraag te stellen waarmee Saving Private Ryan eindigt: zijn wij dat offer waard?

Die vraag wordt zelden hardop gesteld. Altijd weer wentelen de sprekers zich in de clichés die De Speld zo mooi oprakelde. “We mogen dit nooit vergeten,” “we moeten er lessen van leren”, “het is belangrijk stil te staan bij wat er is gebeurd.” Het zijn de retorische equivalenten van de strijdbare opschriften die ons vanaf oorlogsmonumenten van alles toeroepen.

Ik weet het, clichés zijn moeilijk te vermijden. Ik kakelde zojuist dat vrijheid een groot goed is omdat ik ernstige twijfels heb bij wat ik eigenlijk wilde schrijven: dat we nog steeds in een vrij land leven. Ik heb daar namelijk altijd moeite mee gehad. Daarvoor is de cynische waarheid te in het oog lopend dat het Westen de Tweede Wereldoorlog, de Koude Oorlog en het conflict met het islamisme alleen kon winnen door de waarden te verraden die de inzet waren van dat conflict. (Lees The Spy Who Came In From The Cold nog maar eens.)

Het is echter ongepast en onbehoorlijk zoiets te zeggen bij een herdenking, en dus gooit de spreker er maar weer een cliché tegenaan. Nogmaals, het is onvermijdelijk. Maar zo is elke plechtigheid een gerecycled rouwritueel en verwordt ons collectieve verdriet tot een opgewarmd kliekje.

Ik heb de afgelopen jaren maar twee keer het idee gehad dat de banaliteit werd overstegen. De ene keer was, vanzelfsprekend, het toespraakje van generaal van Uhm. De andere keer was tijdens de kunstmanifestatie ArtZuid 2011 in Amsterdam. De organisatoren hadden op de Apollolaan, vlakbij het monument voor de gevallenen, Jan Fabres “Searching for Utopia” geplaatst. Of het met opzet of bij toeval was gedaan weet ik niet, maar verschillende mensen legden een verband tussen de enorme schildpad en de beroemde regels van J.C. Bloem op het militaire ereveld op de Grebbeberg: “Zo moeizaam triomfeert gerechtigheid.”

Een oorlogsmonument, een beroemd gedicht en een modern kunstwerk: stuk voor stuk clichés, maar samen fenomenaal. Ik blogde onlangs over de zelfingenomenheid van kunstenaars die beweren dat hun “art will save the world” of dat hun “art is therapy”. Het gecombineerde kunstwerk aan de Apollolaan toonde dat clichés soms wel degelijk kunnen worden overwonnen.