Aanstaande zaterdag is het vijfenzeventig jaar geleden dat in Berlijn een staatsgreep mislukte. De moed van de coupplegers, waarvan graaf Claus von Stauffenberg de bekendste is, grensde aan het ongelooflijke: met een handvol mensen wilden ze de macht overnemen in een van de machtigste industriële staten ter wereld, terwijl in volle oorlogstijd alle veiligheidsmaatregelen op scherp stonden. Het was vrijwel uitgesloten dat het zou lukken. Dat het team niet bepaald bestond uit ras-democraten, doet aan hun verdienste niet af: ze hebben het geprobeerd.
Klein als hun kansen waren, helemaal nul waren die niet. Eén voordeel was dat de samenzweerders werkten vanuit het Bendlerblock, een legerhoofdkwartier waar de Nazi’s niet meteen zouden zoeken en waar ze beschikten over alle relevante informatie. Ook hun plan was goed. Eerst zouden ze Adolf Hitler met een bomaanslag doden, wat hoe dan ook zou leiden tot veranderingen in het Duitse opperbevel. Zelfs als de nieuwe leiders de oorlog wilden voortzetten, zouden dat mensen zijn die nog respect en erkenning moesten afdwingen. Dat zou leiden tot verzwakking van de Duitse oorlogsinspanning en de kans vergroten op onderhandelingen met de geallieerden.
Het plan ging verder. Als de Führer eenmaal was gedood, zou een crisisplan in werking treden. De coupplegers hadden dit plan zó weten aan te passen, dat de macht zou komen liggen bij de commandant van een militaire reserve die was gestationeerd in Berlijn. Diens troepen zouden enkele Nazileiders arresteren, die de schuld voor de moordaanslag in de schoenen geschoven zouden krijgen. Er was wat pseudo-bewijsmateriaal vervaardigd dat in elk geval bij een eerste inspectie kon doorgaan voor overtuigend. Het reguliere leger zou dus de nationaalsocialistische beweging onthoofden, waarna een nieuwe regering zou aantreden onder leiding van generaal Ludwig Beck.
Als dit alles lukte, konden vredesonderhandelingen worden begonnen. Waar dit op had kunnen uitlopen, staat te bezien. De westerse geallieerden hadden een wantrouwende Stalin al moeten beloven dat ze zouden doorvechten tot in Berlijn, dus de afzonderlijke vrede met de westerse mogendheden waarvan veel Duitsers droomden, was onmogelijk. Een wapenstilstand zoals na de Eerste Wereldoorlog was voor de geallieerden al even onaanvaardbaar, omdat dat een sterk Duitsland zou laten bestaan. Een totale capitulatie zal weer niet zijn geweest wat de samenzweerders voor ogen stond, al was dit misschien het meest plausibele scenario. Het zou in elk geval miljoenen mensen het leven hebben gered én een einde hebben gemaakt aan de Jodenvervolging.
Hoewel de voorbereiding van een staatsgreep doorgaans geheim is, is er vrij veel bekend over de mislukte coup van 20 juli 1944. De Nazi-top was dodelijk verschrikt dat een coup was beraamd vanuit de Wehrmacht en wilde álle details weten. De “Sonderkommission des Reichssicherheitshauptamtes zur Aufklärung des Anschlags auf Hitler” arresteerde niet minder dan 700 mensen. Dat de commissie een deel van de informatie inwon door marteling, veronderstel ik bekend; dat de gearresteerden zonder veel reden werden aangeklaagd en geen eerlijke processen kregen, spreekt al even vanzelf. Maar er is dus documentatie.
Daardoor weten we over het eigenlijke complot meer dan over de mensen die erbij betrokken waren, want hun persoonlijke papieren zijn vaak verloren gegaan. We moeten het doen met verklaringen van hun nabestaanden, maar de samenzweerders waakten ervoor hun geliefden teveel te vertellen. Nina von Lerchenfeld, de echtgenote van Claus von Stauffenberg, wist niet meer dan dat haar man iets geheims ging doen waarbij een bom zou worden gebruikt.
De officiële stukken hadden eind april 1945, toen de Sovjettroepen Berlijn omsingelden, moeten zijn vernietigd. Dat is niet gebeurd en de stukken zijn in handen gekomen van de westerse geallieerden. Ze worden momenteel tentoongesteld in het vertrek waar generaal Beck zelfmoord pleegde, in het Bendlerblock.
Zoals u weet ging de bom die Von Stauffenberg had geplaatst weliswaar af, maar bleef Hitler ongedeerd. Vanaf het begin streden de samenzweerders een verloren strijd. Ik wil er de komende dagen verschillende keren over bloggen, me baserend op het boek Stauffenberg van Guido Knopp en op een recent nummer van Der Spiegel. Afgezien van de genoemde expositieruimte in het Bendlerblock is er ook een Erinnerungsstätte in het Altes Schloß in Stuttgart, waar de gebroeders Von Stauffenberg opgroeiden. Ook in Lautlingen, waar de Von Stauffenbergs een landhuis hadden, is een tentoonstelling, maar ik ben daar niet geweest.
De Von Stauffenbergs waren niet de enige betrokkenen. Morgenmiddag zal ik schrijven over Carl Goerdeler en Ludwig Beck.
“Waar dit op had kunnen uitlopen, staat te bezien.”
Zoals je weet ben ik dol op speculatie. Laten we even aannemen dat Hitler gedood was (had best gekund), Göbbels, Bormann, Speer (die was misschien nog wel overgelopen, de opportunist) en Himmler waren gearresteerd, vooruit, de letharische verslaafde Göring ook, plus Jodl en Keitel. Hoe zou met name de Waffen-SS hebben gereageerd? Generaals als Schörner en Diettrich waren enorm fanatiek. Daarom suggereert Ian Kershaw een burgeroorlog.
Bovendien hadden de Duitsers nog maar één zinnige strategie voorhanden, behalve ten koste van miljoenen slachtoffers het eigen leven zo lang mogelijk te rekken. Overgave aan het Oostfront was ook voor de staatsgreepplegers onaanvaardbaar. Zoals het eerste bezoek van Jodl aan Eisenhower (Reims, begin mei 1945) laat zien zouden de westerse geallieerden beslist geen aparte wapenstilstand hebben gesloten. Het enige dat een regering Beck had kunnen doen was zoveel mogelijk troepen uit de Balkan, Italië, Frankrijk, de Lage Landen en Noorwegen naar het Oostfront overhevelen: vrije doorgang voor de Anglo-Amerikanen. Dat leidt tot het volgende dilemma:
1. de regering Beck had deze vrije doorgang niet aangedurfd; de oorlog was gewoon doorgegaan en door gebrek aan controle (de kampcommandanten hadden heus niet geluisterd) de Holocaust ook.
2. de regering Beck had het wel aangedurfd en dan moet ik nog zien of het Rode Leger had toegelaten dat de westerse geallieerden (in juli 1944 numeriek ver in de minderheid) tot pakweg de Weichsel waren gekomen.
Dit
“Het zou in elk geval miljoenen mensen het leven hebben gered én een einde hebben gemaakt aan de Jodenvervolging”
betwijfel ik dan ook ten sterkste.
Maar ja.. dan ga je ervan uit dat de SS soldaten als één blok gehoorzaam zouden blijven aan hun individuele generaals… dat is nog maar de vraag (zeker bij troepen die immers persoonlijke gehoorzaamheid aan Hitler hadden gezworen; die eed zou daarmee komen te vervallen).
Dikke kans, zeker in 1944 – SSers waren vrijwilligers. En aan het Oostfront waren ze helemaal gemotiveerd omdat ze bang waren voor de wraak van de Russen. Zie Texel, Schiermonnikoog en Bornholm. De SSers vochten daar ook door na de zelfmoord van Adolf.
Het was trouwens de Weermacht waar die eed van persoonlijke gehoorzaamheid was ingevoerd.
“Dikke kans, zeker in 1944 – SSers waren vrijwilligers. ”
Het aantal vrijwilligers onder de Waffen-SS was zeker vele male hoger dan bij andere legeronderdelen, zeker in 1944. Maar er werden ook gewone dienstplichtigen aan hun eenheden toegevoegd wegens de minimaal vereiste sterkte.
De SS had wel degelijk een eed van persoonlijke trouw, welke zelfs uitgebreider was dan die van de Wehrmacht. Opgesteld in de zogenaamde Eidformel der Schutzstaffel.
Op Texel lag het bevel in handen van Hauptmann Klaus Breitner (Wehrmacht). Hoewel er in de zomer 1940 een compagnie van de SS-Totenkopf-Standarte 4 ‘Ostmark’ op het eiland arriveerde, bestond de bezetting van het eiland in mei 1945 uit Wehrmacht en Kriegsmarine troepen…. zelfs de Luftwaffe had het eiland verlaten nadat het vliegveld in 1943 buiten operationele dienst werd gesteld.
Na de capitulatie is er door de Duitsers en Georgiërs niet meer actief doorgevochten, doch ontstond er een gewapende vrede doordat geen van de partijen het aandurfde om de wapens neer te leggen.
Het contact met de Geallieerden aan ‘de overkant is al direct op 5 mei tot stand gekomen, maar het duurde nog tot 20 mei voordat er grotere eenheden op het eiland arriveerden, en de beide partijen het aandurfden de wapens in te leveren.
Daar zat ik ook aan te denken: hoe hadden fanatieke Nazi’s gereageerd als de aanslag was gelukt? Opstandige SS-eenheden, rellen, een soort herhaling van wat er na de Eerste Wereldoorlog gebeurde, maar dan met de oorlog nog in volle gang… Al kan ik me voorstellen dat het nieuwe regime niet door zou gaan met de Jodenvervolgingen, dat was tenslotte een obsessie van Hitler en niet van de legertop.
Roger Moorhouse, ‘Killing Hitler. The Plots, the Assasins, and the Dictator Who cheated death’ (New York 2006), is ook een aanrader. Hoofdstuk 7 culmineert in de mislukte aanslag en de mislukte putsch. (In het Nederlands verschenen met de lompe titel ‘Hitler. De aanslagen’).
Het nieuwe regime niet – maar de kampcommandanten wel.
Volgens mij waren het niet de kampcommandanten die de transporten organiseerden. Maar goed, ik ben de eerste om toe te geven dat ik niet alles weet van Nazi Duitsland. We zijn het er in ieder geval over eens dat de kans vrij groot was dat er een chaos in Duitsland zou zijn uitgebroken.
Vanaf augustus 1944 waren er niet zoveel transporten meer en alle kampen zaten al flink vol.
“Het nieuwe regime niet – maar de kampcommandanten wel.”
Dat hangt er van af hoe de nieuwe regering daar in gestaan zou hebben. Ik schat – met u – de kans groot dat er geen nieuwe orders kwamen en dat de opdrachten gewoon werden uitgevoerd.
Mocht dat anders zijn geweest, bijvoorbeeld order om te stoppen en een halt op bevoorrading, dan zou de actieve moord zijn beëindigd al was het alleen maar om vervolging te voorkomen.
Voor het eindresultaat had dat, vanwege ondervoeding en ziektes, voor de Joden waarschijnlijk weinig tot niets uitgemaakt. Ik sluit alle scenario’s uit waarbij de gevangenen aan het Rode Kruis waren overgedragen of anderszins verzorgd zouden zijn.
“Opstandige SS-eenheden, rellen, een soort herhaling van wat er na de Eerste Wereldoorlog gebeurde, maar dan met de oorlog nog in volle gang”
Zoiets zie ik ook. Maar dan had het leger zich in volle vaart moeten terugtrekken naar de grenzen van Duitsland, vóór het Rode Leger uit (beetje zoals de Russen naar de Revolutie). Het is onmogelijk te zeggen of en hoe dat gelukt zou zijn – Operatie Bagration (de grootste zege van de Russen, ten koste van Legergroep Midden) was net een paar weken bezig (vanaf 23 juni) en de Russen zouden hoogstwaarschijnlijk de Duitsers hebben beziggehouden in hun terugtocht.
Als Hitler wél door de bom was gedood, hoelang hadden de nazi’s dat dan geheim kunnen houden, lang genoeg om alles alsnog onder controle te krijgen?
Dat was het pan, en dat zou wel kans hebben gehad. Het moest ook bekend worden.
Als dan, wat een onzin. Daar kan een mens niks mee. Het is een waardeloze fantasie.
Als-dan is inderdaad fantasie. Maar toch kan het de geest uitdagen om op een andere manier naar zaken te kijken. Zo vond ik de als-dan redenering van Sebastian Haffner interessant: namelijk dat als Hitler vroegtijdig overleden was, dat er nu standbeelden van hem in Duitsland zouden staan. Zo’n redenering prikkelt mij om Hitler meer als politicus in zijn eigen tijd te beoordelen.
“Daar kan een mens niks mee. ”
U leest niet graag fictie wed ik. 🙂
Ik lees fictie en non-fictie, ik lees bijna alles wat voor m’n ogen langskomt, maar het liefst in boekvorm. Maar ik kan nu eenmaal niks met als dan, helaas.
ik lees fictie alsook non-fictie, het ligt er maar aan wat ik tegenkom.
maar met als dan kan ik niks, helaas.
@jan Kroeze: helemaal mee eens. Die als-dan redeneringen hebben dezelfde waarde als de futurologie. Dat is een als-dan redenering met niet een tijdstip in het verleden, maar met het heden als uitgangspunt en die door absoluut gebrek aan succes ten onder is gegaan. Omdat vrijwel alles wat gebeurt onwaarschijnlijk tot zeer onwaarschijnlijk is, is het voorspellen van de toekomst ongeveer even zinnig als het voorspellen wie de loterij gaat winnen. We weten dat er een winnaar zal zijn, cq een toekomst maar welke winnaar, cq welke toekomst: dat is niet te bepalen. Voor als-dan redeneringen geldt m.m. hetzelfde.
Dit zo zijnde maakt ook historische “verklaringen” zo hachelijk. Er had best iets heel anders kunnen gebeuren.
Maar, dat moet ik FrankB dan weer nageven: dit soort dagdromerij blijft boeiend.
“Omdat vrijwel alles wat gebeurt onwaarschijnlijk tot zeer onwaarschijnlijk is …..”
Kunt dat kwantificeren en de berekening er even bij geven? Anders lijkt dit nogal op een “waardeloze fantasie”, in de letterlijke betekenis.
nee natuurlijk niet. Wat een rare vraag. Voor alle duidelijkheid: ook de actuele verblijfplaats van de steen der wijzen kan ik u niet onthullen
“Een einde gemaakt aan de jodenvervolging”?
IK heb het even nagekeken, maar de laatste grote opruiming, van Hongaarse joden, vond plaats tussen 15 mei en 9 juli 1944. Staufenberg’s evt ingreep had hoegenaamd geen einde kunnen maken want de Endlosing was al zo goed als geslaagd.
Klopt. Anne Frank had het wellicht overleefd.
“Anne Frank had het wellicht overleefd.”
Mogelijk. Haar arrestatie was op 4 augustus en het is mogelijk dat de chaos zo groot was dat dergelijke acties niet meer werden uitgevoerd. Maar anderzijds is zo’n scherpe ommekeer van het nieuwe regime niet aannemelijk, en de familie zou waarschijnlijk wel naar Westerbork zijn gebracht.
De rest is speculatie. Een fanaat zou de executie kunnen hebben bevolen om zo troepen vrij te maken. Een gematigde ambtenaar zou vrijlating kunnen hebben bevolen. En alles wat er tussen in lag.
Ik beken dat ik daar ook aan heb gedacht, maar heb uiteindelijk gekozen voor de zin die ik schreef omdat het lot van ondergedoken Joden die alsnog werden gevonden, nog steeds een zekere dood was.
Waarmee dan weer de ironische situatie zou ontstaan dat haar dagboek mogelijk nooit gepubliceerd zou zijn geweest, en we nooit geweten hadden dàt ze het had overleefd…
Maar goed.. Dit ‘luie-stoel filosoferen over mensenlevens heeft inderdaad iets naars.
Hier ben ik het helemaal mee eens. De Hongaren hebben daar willens en wetens een verschrikkelijke oorlogsmisdaad mee begaan. Alleen is het niet de Endlosing maar de Endlösung! 🙂
ik gebruik in een “tweet” geen Umlaut(en); kost me te veel tijd om de juiste keyboard combinatie te vinden
blijkbaar weinig geduld vandaag, m’n bericht staat er 2 maal, sorry, vervelend.