Het was niet mijn planning afgelopen woensdag naar Heerlen te gaan, maar ik had voor mijn werk onverwacht foto’s nodig en daarvoor moest ik naar het Thermenmuseum. Ik had een fiets bij me en omdat je die niet tussen 16 en 18 uur mag meenemen in de trein, kon ik niet meer snel naar Amsterdam terug. Ik kon dus net zo goed een eind gaan fietsen en zo spoelde ik aan in Aken.
Vlakbij de Dom (met de graven van Karel de Grote en Otto III) staat het zogenaamde Grashaus, het oudste raadhuis van wat in feite de eerste hoofdstad van Duitsland is geweest. Het is althans waar ooit de vorsten werden gekroond en hun opwachting maakten. Op de gevel van het Grashaus zijn de oudste afbeeldingen te zien van de zeven Keurvorsten: de aartsbisschoppen van Trier, Keulen en Mainz, de koning van Bohemen, de hertog van Saksen, de markgraaf van Brandenburg en de paltsgraaf van het Rijnland. Dit zevental diende, als de koning overleed, een nieuwe heerser te kiezen, die dan later naar Rome ging om ook de keizerkroon te bemachtigen. U ziet hierboven links de drie geestelijke vorsten (met bisschopsstaf), middenin de koning (met de Heilige Lans), en rechts de drie andere wereldlijke vorsten (met zwaarden).
Er is wat discussie over wie daar middenin staat. Rond het midden van de dertiende eeuw konden zowel Koenraad IV als Willem II van Holland met enig recht claimen koning te zijn. Koenraad bezweek in 1254 aan de malaria en Willem II sneuvelde in 1256 bij Hoogwoud. Er was nu geen werkelijke machthebber, al claimden zowel koning Alfonso X de Wijze van Castilië als prins Richard van Cornwall dat zij de wettige heerser van het Duitse Rijk waren.
Omdat de liefde van de Duitse rijksadel tot deze twee vorsten evenredig was met de afstand die de heren scheidde van Duitsland, duurde het enige tijd voor er weer één koning was. Pas in 1273 slaagde Rudolf van Habsburg erin voldoende keurvorsten achter zich te krijgen om als koning te worden erkend: de eerste Habsburger die deze hoge positie kreeg. Misschien is hij de hierboven afgebeelde vorst. Er zijn ook kenners die menen dat de afgebeelde heerser Richard van Cornwall is. Zelf zou ik denken dat het geen portretten zijn, maar dat het een in feite abstracte afbeelding is van het zevental als hoog college van staat.
Het net dat de beeldjes beschermt suggereert dat ze heel erg belangrijk, kwetsbaar en oud zijn maar dat is niet helemaal waar. Het zijn replica’s uit de negentiende eeuw. De originelen zijn destijds verwijderd en overgebracht naar kasteel Frankenberg en zijn sinds de Tweede Wereldoorlog vermist.
Een paar jaar geleden attendeerde Marco de Baar me op een leuk aspect van de beeldjes in Aken. De sokkels zijn, naar goed middeleeuws gebruik, versierd met kleinere figuurtjes. Zo lijkt het net alsof de koning en zijn keurvorsten hun onderdanen vertrappen. En eerlijk is eerlijk: dat zou nog niet eens de slechtste typering zijn van de middeleeuwse verhoudingen.
Evenredig? Omgekeerd evenredig, zou ik denken.
Nee, de liefde is groter naarmate de afstand groter is.
Een verre vriend is beter dan een goede buur?
Eh ja, dat is wat ik bedoelde.
Blijkbaar is een van de vier wereldse keurvorsten niet aanwezig.
Dat klopt. De Boheemse koning was nog niet officieel keurvorst. Ottokar II had zichzelf nb als Roomskoning willen laten kiezen, maar de keurvorsten vonden hem niet Duits genoeg. De koning in het midden zal dus Richard van Cornwall voor moeten stellen, degene die had geholpen het huis te bouwen.
Overigens als dat wapen de heilige lans moet voorstellen moet het wel de Roomskoning zijn die hem vasthoudt, want Ottokar of Bohemen hadden daar totaal geen connectie mee. Er wordt trouwens geschreven (Wikipedia, ik weet het, maar wel de Duitse Wikipedia…) dat de lans pas bij de kroning van Rudolf van Habsburg in 1273 een rol speelde. Ik heb daarvoor verder (nog) geen bewijs voor gevonden.
Het Grashaus was theoretisch af in 1267. Het lijkt me onwaarschijnlijk dat de Rudolf en lans later zijn aangebracht.
Kun je me hierover op de hoogte houden, als je meer vindt?
Ik ben niet aan het zoeken, Jona. Ik heb andere dingen te doen.
Was dit de enige reden? Nadat zijn vader Wenceslaus in 1253 was overledenvolgde Ottokar II hem op. Hij was er op uit om keizer te worden van het Heilige Roomse Rijk. Hij nam niet persoonlijk deel aan de bijeenkomst van de verkiezing omdat hij dacht dat zijn rijkdom volstond om als keizer gekozen te worden. Waarom vonden de andere keurvorsten hem niet ‘Duits”genoeg?
Hoe is het eigenlijk gekomen dat Bohemen keurvorst is geworden (aanvankelijk nog zonder stemrecht, later met)? Bohemen heeft officieel nooit bij het Duitse Rijk gehoord.
Aannemend, uiteraard, dat het werkelijk portretten zijn. Ik heb daar zo mijn twijfels bij. Als je een afbeelding zou hebben van de Drie Standen, zou je vermoedelijk ook niet zeggen “Dat is graaf Jan, dat is bisschop Piet, dat is boer Klaas”, maar “eerste, tweede, derde stand”. Vermoed ik. Zoals ik het lees zijn het de drie geestelijke plus de vier wereldlijke kiesmannen waarvan er één tot koning is gekozen.
Zowel Marco de Baar als jij slaan helemaal de plank mis in de laatste alinea. Het Grashaus is juist ontstaan als stuk burgerbewustzijn: opheffen horigheid, geen tolheffing, rechtspraak etc.. Het is de voorloper van het Rathaus. Als je het wilt zien als vertrappen, dan is eerder een verwijzing naar het verleden voor 1250, hoe het was.
Onderschat niet hoe diep ressentiment kan zitten. In Nijmegen, dat als voormalige rijksstad wel wat met Aken valt te vergelijken, behoorde men tot de republiek, het meest vrije deel van de wereld. Even goed sloopte Nijmegen in de Patriottentijd het kasteel omdat het gold als symbool van een feodale repressie (die er dus niet heel erg was in de Republiek). In plaats daarvan kwam het huidige landschapspark: vrije natuur symboliseerde de bevrijding opnieuw.
Ressentiment? Richard van Cornwall heeft zelf financieel bijgedragen aan de bouw. Ik denk niet dat hij of zijn plaatsvervangers ter plekke die overweging zouden hebben overgenomen.
Jona schrijft niet dat het de intentie van de makers was. Hij schrijft dat het zou passen bij de ressentimenten. En die waren er gewoon, zie de armoedebeweging.
Eh, ja. Ik heb geen idee of er ressentimenten waren in Aken (of Nijmegen). Maar mogelijk is het zeker.
Behalve de armoedebeweging zou je ook kunnen denken aan de boerenutopieën. Daarin spelen heren geen rol van betekenis, maar misschien weet Henk dat beter.
“(die er dus niet heel erg was in de Republiek)”
Holland was dan wel het rijkste en machtigste gewest, maar niet maatgevend voor andere gewesten. Feodalisme heeft juist in Gelre en Overijssel nog lang doorgewoekerd. Een reden waarom het treinstation van Lochem zo’n end buiten de stad zelf ligt is omdat het daardoor veel dichter bij kasteel Ampsen ligt …..
Nog in de jaren 1980 was het centrum van Lochem vanuit A’dam sneller bereikbaar middels de trein naar Deventer en vandaar de bus. Ik heb het net nagekeken; de situatie is verbeterd. Het duurt via Deventer nu een hele minuut langer en kost een paar dubbeltjes extra.
Het gaat weer alle kanten op en alle latere perioden komen weer aan bod. De geschiedenis van de koningskeuzes rond 1257-1320 is bijzonder gecompliceerd. Lees, als u echt geïnteresseerd bent, om te beginnen eens de Duitse Wikipedia lemma’s over Kurfürsten, Richard von Cornwall, Rudolf von Habsburg, Ottokar II von Bohemen, etv (gewoon doorlinken) en je krijgt er een beetje een indruk van. Wat betreft armoedebewegingen: die zijn er de hele middeleeuwen door geweest en hun connectie met deze politieke gebeurtenissen moet je stuk voor stuk uitvogelen. Al zullen er best studies (Duitse?) over zijn die u daarmee verder brengen. Ik heb ze echter nooit doorgenomen.
Dat denk ik ook. Aken had al in de twaalfde eeuw stadsrechten. Verder heeft het zien van vertrapte onderdanen ook te maken met ons eigen beeld van de middeleeuwse verhoudingen, niet per se met de middeleeuwse verhoudingen zelf.
Jona, die fiets heb je geloof ik heilig verklaard! En natuurlijk 16.00 en 18.00, die horen er gewoon bij. Ik heb niet eens een fiets en ook geen auto. Als ik echt ver weg moet, bv naar Haarlem of Castricum (toch al gauw een kilometer 10 a 15 van mijn burcht vandaan) neem ik de trein. Ofwel kleumen op een koud, winderig station, brrr.
Met de fiets is de afstand als je weer de trein in Heerlen genomen hebt 56 min. (15,6 km) als je via de Horbacher Strasse fietst. Dit maal 2 is 112 minuten en 31,12 km. Daar neem ik mijn hoed voor af, Jona! Of ben je omdat het spitsuur voorbij was, in Aken een trein kunnen nemen die richting Amsterdam reed en kon je dan wel de fiets meenemen. Neem je altijd je fiets mee?
Ik sta er soms versteld van hoe efficiënt je je tijd gebruikt.
Correctie zin 4: Of heb je, omdat het spitsuur voorbij, was, ….
Ik wil niets aan Jona’s fietsprestaties afdoen, maar je kan gewoon met de OV-chipkaart naar Aken en je fiets volgens de Nederlandse ov-voorwaarden in de trein meenemen.
Maar dus niet tussen 16:00 en 18:00.
“Dit zevental diende, als de koning overleed, een nieuwe heerser te kiezen”
In de meeste gevallen zal dat dan de keizer betreffen ipv koning
Nee, ze kozen een koning. Die kon dan altijd nog naar Rome gaan en keizer worden, maar dat gebeurde zeker niet altijd. Later veranderde men in het systeem en was de keuze door de keurvorsten automatisch een keizerkeuze, maar dat was in de dertiende eeuw beslist niet zo. Rudolf van Habsburg werd bijvoorbeeld geen keizer.
Er moet toch eens iemand een boek schrijven over het politieke dualisme van de Middeleeuwen en de bijbehorende wisselvalligheden. Dat is veel interessanter dan al die strebertjes, die hun territorium uitbreidden of juist kwijt raakten en nooit iets blijvends voor elkaar kregen. Dat is dus inclusief de overschatte Karel de Grote.
Wij schrijven onze reacties op Jona Lenderings blog in Karolingische minuskel. Alleen daarom al is Karel de Grote meer dan zo maar een territoriaal strebertje.
Kijk, dat bedoel ik. Heeft Karel dat boekschrift helemaal zelf uitgevonden? Of heeft iemand (meervoud mag ook) dat gedaan die onder een andere vorst hetzelfde had gepresteerd?
Het is alsof je de Nederlandse Nobelprijzen voor de natuurkunde aan het begin van de 20e eeuw aan het krediet van Wilhelmina de Grote toevoegt.
Ik erger me buitengewoon aan dit soort gratuite opmerkingen van mensen die de ballen verstand hebben van middeleeuwse geschiedenis. Als u al een schoenmaker bent, blijf dan bij uw leest.
Tranquilo, goede Henk, tranquilo.
“de ballen verstand”
Nou net daarom wil ik zo graag dat boek over middeleeuws politiek dualisme lezen.