Ik schreef een paar dagen geleden een stukje over de verspreiding van de Indo-Europese talen. Oorspronkelijk werden die – volgens de meest gebruikelijke interpretatie van het complexe bewijsmateriaal – gesproken door de mensen van de Yamnaya-cultuur (kurgan-cultuur, putgrafcultuur…) uit Oekraïne. Die hadden het paard gedomesticeerd, wat hun extra mobiliteit verschafte. Hun cultuur verspreidde zich over een steeds groter gebied en ze namen hun taal met zich mee. Of beter gezegd talen. Door de steeds grotere onderlinge afstanden viel de oertaal steeds verder uiteen.
De expansie naar het westen begon tussen 3500 en 3000 v.Chr.: eerst langs de Zwarte Zee naar de Beneden-Donau – u leest er hier meer over – en dan daarvandaan stroomopwaarts naar het Karpatenbasin en daarvandaan naar West-Europa, later ook van de Beneden-Donau over het Balkangebergte richting Griekenland. Die laatste beweging wordt geplaatst rond 2000 v.Chr. De uitbreiding naar het oosten begon op datzelfde moment – eerst naar Kazachstan, later door Turkmenistan en Oezbekistan naar het zuiden, en tot slot richting Iran en India. Zoals de trouwe lezers van deze blog weten, is dit beeld van de recente Prehistorie gebaseerd op taalkundig en archeologisch materiaal en in 2015 bevestigd door DNA-onderzoek, al blijven er natuurlijk vragen en vraagjes.
En overal namen de migranten hun paarden mee. Je zou dus verwachten dat je, als je DNA-onderzoek doet naar paarden, zou vaststellen dat moderne paarden afstammen van dieren die ooit graasden op de Centraal-Euraziatische steppe. Maar zo is het niet: de huidige paardenpopulatie gaat niet terug op antieke paarden uit pakweg Oekraïne.
We kunnen een tweede scenario bedenken en daarvoor moeten we even een stap terug. Het paard leefde, vóór het werd gedomesticeerd, in heel Eurazië, van Portugal tot Siberië. Als de Indo-Europeanen bij hun migraties niet hun eigen rijdieren meenamen, dan kan het natuurlijk ook zijn dat ze de dieren temden die ze tegenkwamen in de regio’s waar ze aankwamen, als de plaatselijke bevolking dat niet al eerder had gedaan. Dan stammen onze paarden af van de wilde paarden die in het Neolithicum al leefden in Eurazië en moeten ze genetisch heel verschillend zijn. Maar zo is het ook al niet. De huidige paardenpopulatie is niet zo divers als je in dit tweede scenario zou bedenken.
In een artikel “Tracking Five Millennia of Horse Management with Extensive Ancient Genome Time Series”, gisteren verschenen in Cell, toont een team rond Ludovic Orlando hoe de vork wel in de steel zit. Aanvankelijk was er een situatie met grote genetische diversiteit. Er waren diverse soorten paarden en je kunt zeggen dat de paarden van het Iberische Schiereiland leken op die van West-Europa, die weer leken op die van Centraal-Europa, die weer leken op die van Oost-Europa, die weer leken op die van Centraal-Azië, die weer leken op die van Siberië. Tussen de oostelijkste en westelijkste dieren waren dus aanzienlijke genetische verschillen maar die namen gradueel toe als je van west naar oost reisde. De moderne paarden blijken nu slechts marginaal af te stammen van de Iberische en Siberische paarden. Orlando c.s. hebben het over “now-extinct horse lineages”.
Dat lijkt toch te duiden op scenario één: alle paarden stammen van voorouders uit de middengebieden, bijvoorbeeld Oekraïne. Maar nee, zo is het niet. De enige paardensoort die daarvan afstamt, is het Przewalskipaard. De paarden uit onze tijd blijken daarentegen vrij massaal af te stammen van dieren uit weer een andere regio: Perzië. Die werden geweldig populair na de grote Arabische veroveringen. Anders gezegd: door de manier waarop in de Middeleeuwen en daarna is gefokt, is de genetische diversiteit afgenomen, zodat in feite alleen deze Perzische, door de Arabieren verspreide paarden zijn overgebleven. Die waren sneller of op een andere manier aantrekkelijker dan andere paarden.
Helemaal onverwacht komt deze conclusie niet. Het was al bekend dat moderne paarden verrassend weinig variatie hadden in hun Y-chromosomen. Sommige soorten hengsten waren dus, zo wisten we al, bij het fokken populairder dan andere. Dankzij het huidige onderzoek kan deze vermindering in variatie ook worden gedocumenteerd: teruggaand in de tijd via de Mongoolse paarden, de Byzantijnse paarden, de paarden van Romeins Gallië, de Romeinse paarden, de paarden uit de La Tène-cultuur en de Skythische paarden zie je de oorspronkelijke genetische variatie terugkomen. En het keerpunt, zo is nu dus ontdekt, is de Arabische expansie, toen de van oorsprong Perzische hengsten snel aan populariteit wonnen.
Zoals altijd is meer onderzoek nodig – en dat zal er ook wel komen. Mij doet het denken aan een opmerking van Marcus Junkelmann, de experimenteel archeoloog die zich als eerste werkelijk bezighield met de Romeinse ruiteronderdelen. Hij meende dat de Romeinen hadden gereden op dieren die leken op de betrekkelijk kleine Camargue-paarden van onze tijd. Dat zou een van de oudste paardenrassen ter wereld zijn. Ik neem voetstoots aan dat hij dat zei op basis van wat rond 1990 het best beschikbare bewijsmateriaal was, maar ik vermoed dat hij het nu niet meer zo zou zeggen.
[Met dank aan Maarten Keulemans voor de tip; hij heeft er morgen meer over in De Volkskrant.]
Ik heb ook wel eens gelezen dat paarden pas ca 4000 geleden door selectieve fok sterk genoeg werden om een ruiter te dragen, en dat ze voor die tijd alleen als trekdier gebruikt werden. Als dat zo is, dan zouden indo-europeanen dus pas na 2000 op de rug van hun paarden snel zijn rondgetrokken.
Met hengsten is men nog steeds heel selectief. Een oom van mij probeerde paarden te fokken, maar zijn hengsten vielen steeds bij de laatste keuring af en belandden dan bij de slager.
In het artikel in Cell staat in de summary “We show that the influence of Persian-related horse lineages increased following the Islamic conquests in Europe and Asia” Is dat hetzelfde als Arabisch?
Ja, dat is hetzelfde.
Het probleem is dat de huidige rassen die de naam “Arabisch paard” mogen dragen, en de verschillende Perzische rassen, niet hetzelfde zijn als de “Persian-related horse lineages” die het artikel beschrijft, het zijn net zoals onze Fries afstammelingen van die “lineages”. Maar Zuidwest-Aziatisch of oriëntaals zegt niemand iets. Helaas geeft de naam “Arabisch” vaak aanleiding voor de romantische koloniale onzin dat die paarden uit de Arabische woestijn komen, een verhaal dat ook door de paardenfok industrie graag wordt doorverteld want er wordt veel geld mee verdiend.
Aha. Dat had ik niet begrepen en ik pas mijn stukje even wat aan.
“….. dus minimaal twee paardensoorten”
Als biologische uitspraak is dat incorrect. Vele mensen waren 150 jaar geleden enkele decimeters korter dan jij en ik. Toch behoorden zij niet tot een andere mensensoort. Je stukje suggereert eerder dat de paarden tot een ringsoort behoorden.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Ringsoort
Ook met de sprong naar die conclusie kunnen we maar beter voorzichtig zijn.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1691675/
Oudheidkunde is niet de enige tak van wetenschap waarin voorbarige conclusies nog wel eens fout blijken te zijn. Zo is men het er zelfs nog niet over eens of het Przewalskipaard een aparte soort vormde.
Het soortbegrip is in de biologie minder eenduidig dan wij op school leerden. Een bioloog heeft mij dat ooit geïllustreerd aan de hand van een vogeltje dat in overal in de arctis voorkomt, letterlijk een ringsoort, maar je zou ook drie verschillende soorten kunnen onderscheiden, hoewel iedere vogel ook heel goed met de buurvogel zou kunnen nestelen. Er is net zoiets in de taalkunde. Als je in 1900 bij cap gris nez begon langs de kust te gaan en in pommeren eindigde, dan kon ieder dorp met de beide buurdorpen links en rechts spreken, maar de taal wisselde van Nederlands naar Fries, naar Duits, naar Deens en weer naar Duits.
Zoals je ook niet op 10.000 jaar nauwkeurig zou kunnen zeggen wanneer de eerste mens leefde. Ieder kind leek altijd sprekend op zijn ouders en toch was Heidelbergensis geëvolueerd naar Sapiens.
“letterlijk een ringsoort”
Eh ja – daar schreef ik dan ook over, om vervolgens een voorbeeld te geven dat dat begrip ook al een probleem is. Maar als het uw bedoeling was om mijn commentaar te bevestigen, dank u wel.
hetzelfde is aan de hand met mantelmeeuwen en zilvermeeuwen.
Je bedoelt de kleine mantelmeeuw (Larus fuscus).
De patroongelijkenis tussen soorten en talen intrigeert me. Net kwam ik op een artikel in Nature dat verklaart waarom in gebieden met veel biodiversiteit ook veel talen gedijen. Ik moest denken aan je reactie, dus geef ik de link maar even mee: https://www.nature.com/articles/s41467-019-09842-2
FrankB, Ik denk dat Jona met ‘paardensoorten’ niet op biologische soorten doelt. En waarom zou hij ook? We hebben het in het dagelijks leven toch ook over kruimige en meer vastkokende soorten aardappelen zonder daarmee te impliceren dat het om biologische soorten gaat?
Hoe je er bij komt dat Jona’s stukje suggereert dat paarden tot een ringsoort behoren is me niet duidelijk, zelfs niet als je ringsoort definieert zoals de wikipedia dat doet. Die wikipediadefinitie (die overigens niet helemaal goed is) stelt immers als vereiste dat tenminste twee variëteiten onderling niet kunnen voortplanten en Jona, noch het artikel waar hij naar vereist, reppen ook maar met één woord over het al dan niet onderling kunnen voortplanten.
Tenslotte zij vermeldt dat er in de biologie verschillende soortbegrippen in omloop zijn. Het begrip ‘ringspecies’ is gedefinieerd met behulp van het biologische soortbegrip in termen van potentiële voortplanting. Daar heb je echter weinig aan als het om afstamming gaat. Het artikel heeft het dan ook over lineages van verschillende herkomst. Dat mag je in het alledaagse taalgebruik best soorten noemen.
Ik geef er de voorkeur aan niet te reageren om wat ik denk dat mensen bedoelen, maar op wat ze schrijven. Daarom begon ik mijn commentaar met “Als biologische uitspraak.”
Uw commentaar is daarom overbodig.
Vertaling: dat betekent dat je gelijk had, Arno…
Buitengewoon interessant, deze blik op het paarden-verleden en de invloed van de mens op dit gedomesticeerde dier.
De Indianen in de prairie reden dus rond op Perzische/Arabische paarden…
Ja, daar komt het op neer, ook omdat de meeste stammen nooit de moeite namen om zelf paarden te gaan fokken. De uitzondering zijn de Nez Perce met hun appaloosa’s.
De appaloosa is ook een “Arabisch” paard, Indianen reden op “Arabische” paarden omdat de verwilderde paarden van de Spanjaarden de enige paarden waren die er in Amerika bestonden, de inheemse paarden zijn na de ijstijd uitgestorven.
Klopt! Zie ook:https://academic.oup.com/jhered/article/97/2/107/2187641
Columbus heeft de thans levende paarden naar Amerika uit Europa meegenomen.
Of die zich ook over Zuid-Amerika verspreid hebben is mij niet bekend.
Ook Zuid-Amerika heeft zo zijn ruiterculturen: de Gaucho’s in Argentinië, de llaneros in Venezuela en Colombia. Maar grote delen van het continent zijn te heet, te bergachtig of te bebost voor grote kuddes paarden.
Uiteraard. Het is niet zo bekend, omdat dankzij Karl May enz. de Indiaan op zijn paard een welhaast iconisch beeld is. Alleen beperkt zich dat tot de Indianen van de prairie, terwijl toch het hele continent bewoond was. In de wouden, woestijnen en moerassen elders waren de dieren veel onhandiger.
Het is evenmin erg bekend dat de eerste blanken waarmee de Indianen ten westen van de Mississippi (en ook in het zuidoosten van de huidige VS) in aanraking kwamen niet de Engelse kololnisten waren of hun afstammelingen, maar de Fransen en de Spanjaarden. Het waren de laatsten die aan het einde van de 17e eeuw paarden naar het huidige New Mexico brachten (tot halverwege de 19e eeuw Spaans/Mexicaans). De Engelse kolonies aan de oostkust waren nog maar nauwelijks van de grond gekomen. Voor het perspectief: de bekende ruil Suriname-New York vond in 1667 plaats, dus maar kort ervoor.
https://www.equitours.com/views-from-the-saddle/article/the-horse-and-native-american-culture/
Al met al heeft slechts een beperkte groep Indianen maximaal twee eeuwen op paarden in de prairie rondgegaloppeerd.
Fascinerend, maar ik ben bang dat de conclusies nog flink zullen worden bijgesteld door volgend onderzoek. Ik heb het artikel in Cell gelezen, en het komt zo sterk overeen met hoe ik zelf al dacht dat het zat, dat kan natuurlijk niet. Als je zaken goed gaat onderzoeken en nieuwe informatie boven water komt blijkt de werkelijk altijd weer anders te zijn dan je gedacht had.
De (re)introductie van het paard in Amerika is een paar eeuwen eerder gebeurd.
De ten onrechte als wild bestemde ‘mustangs’ zijn nakomelingen van de aan het eind van de 15e en begin van de 16e eeuw door de Spanjaarden meegebrachte paarden, die van Iberische en/ of ‘Arabische’ paarden afstamden. Men denkt dat een aantal van deze paarden ontsnapt zijn en ‘verwilderd’ geworden zijn, terwijl het in feite gedomesticeerde gebruikspaarden waren.
Het paard was reeds heel lang in Noord- en Zuid-Amerika aanwezig, maar heeft het laatste glaciaal niet overleefd. Er waren nog wel verhalen in omloop over het paard bij de Indianen.
Citaat Engelse Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Horses_in_the_United_States
Horses returned to the Americas thousands of years later, well after domestication of the horse, beginning with Christopher Columbus in 1493. These were Iberian horses first brought to Hispaniola and later to Panama, Mexico, Brazil, Peru, Argentina, and, in 1538, Florida.[19] The first horses to return to the main continent were 16 specifically identified horses brought by Hernán Cortés in 1519.
Zie ook: https://academic.oup.com/jhered/article/97/2/107/2187641
Deze reactie was gericht @ FrankB
Wat “18 gedachtes”? Meermaals geteld: pas deze, mijn reactie, wordt nummer 18!
Geschreven toen de twee bovenstaande reacties van 1:23 en 1.58 PM nog niet zichtbaar waren.
Het artikel ‘Wildpferd’ in de Duitse Wikipedia beroept zich op het tijdschrift ‘Science’ van vorig jaar voor de bewering dat przewalskipaarden verwilderde botaipaarden zijn.