Lezersverzoekje: viel er niet wat meer te vertellen over die echte of onechte schijf uit Luristan waarover ik dinsdag blogde? Antwoord: ja dat kan. Toevallig kan dat zelfs heel goed want ik ben hierover ooit eens helemaal bijgepraat door Lucas Petit, de conservator van de afdeling Nabije Oosten van het Rijksmuseum van Oudheden, waar deze schijf is te zien.
Het voorwerp is in 1943 verworven bij een handelaar in oudheden en zou afkomstig zijn uit Luristan, zeg maar de centrale Zagros in Iran. Hier is in de IJzertijd fantastisch edelsmeedwerk vervaardigd: bijlen, kleine schijven met afbeeldingen, dolken, en zo voort. De schijf in het RMO, zo groot als een langspeelplaat, is een unicum: er zijn geen voorwerpen die hierop lijken. Middenin is een soort schildknop, en daarom heen zijn drie jachtscènes afgebeeld (een man die rijdt op een stier, een boogschutter en een leeuw, een man die twee steenbokken vasthoudt) en een troonscène, waarin een vorst zo’n steenbok wordt aangeboden.
Schijven met een doorsnede van ruim 32 centimeter kennen we niet. Dat kan betekenen dat dit een topstuk is. Het is immers uniek. Het kan ook betekenen dat het nep is. Dat zou niet uniek zijn en zeker niet in Iran. Op deze blog ontmaskerde gastauteur Eduard Alofs al eens een zilveren schijf uit het museum in Tabriz.
De schijf uit het RMO kwam in 2000 danook in opspraak in een boek van Oscar White Muscarella, die als onderzoeker was verbonden aan het Metropolitan Museum of Art in New York. In zijn boek The Lie Became Great – de titel is een knipoogje naar de Behistun-inscriptie – hekelde hij het wereldje van handelaren in oudheden, verzamelaars, museumconservatoren, vervalsers en veilinghuizen. Muscarella toonde aan hoe deze groepen (soms tegen hun zin, soms te kwader trouw) met elkaar samenwerkten om de prijzen op te drijven en spectaculair ogende collecties te verwerven. Zo verdienen ze geld of verwerven ze prestige, terwijl ze het culturele erfgoed onherstelbaar beschadigen.
The Lie Became Great snijdt belangrijke materie aan. Ik heb de laatste jaren regelmatig geschreven over vervalste papyri, die geen probleem zouden hoeven zijn als wetenschappers gewoon met hun vingers van unprovenanced papyri zouden afblijven. Het gevaar van vervalsingen kan niet vaak genoeg worden benadrukt. Aan de valse Artemidorospapyrus is bijna drie miljoen euro verspild.
Muscarella brandmerkte ook de Luristan-schijf in het RMO als onecht. Erger nog, het was niet eens een goede vervalsing, ze was “poorly executed”. De aanwijzingen waren vooral stilistisch van aard. De man op de stier lijkt er wel vanaf te vallen, achter de vorstentroon staat iemand met een vreemd instrument, de boogschutter is linkshandig. Voeg toe dat het stuk uniek is en dat de vindplaats onbekend is en je begrijpt Muscarella’s wantrouwen.
In 2012 ging de schijf daarom voor laboratoriumonderzoek naar het Rijksmuseum in Amsterdam. Echtheid is moeilijk te bewijzen, maar je kunt wel vaststellen of iets in de jaren veertig buiten het bereik van een vervalser lag, wat ruwweg neerkomt op hetzelfde. De samenstelling van het brons werd onderzocht: het leek op antiek brons. Het patina werd onderzocht: die kwam overeen met de verwering van bronzen voorwerpen uit de Vroege IJzertijd. De wijze waarop de smid het metaal had bewerkt werd onderzocht: die kwam overeen met antieke methoden. Hij had het voorwerp gehamerd uit één plaat. Dit alles bewijst geen echtheid maar is consistent met wat bekend is over Luristan-voorwerpen.
De verwering is het voornaamste element. Die was in 1943 niet kunstmatig aan te brengen. Theoretisch is het denkbaar dat een vervalser een antieke plaat heeft genomen (zoals iemand die een papyrus vervalst antiek papyrus gebruikt) en met een hamer heeft bewerkt, maar je zou dan recente krassen moeten zien in het patina. Daarnaast is er de iconografie. Jacht- en troonscènes behoren tot het antieke standaardrepertoire en linkshandige boogschutters zijn bekend.
Kortom: 100% zekerheid is er nooit, maar in de echtheid van deze schijf kunnen we toch redelijk wat vertrouwen hebben. Een topstuk dus.
[Dit waren het 325e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]
Ik ben zeer vereerd dat ik de inspiratie was voor dit stukje.😊
Ik was onlangs nog in het RMO en die Luristan-vitrine was me al opgevallen. En het voordeel van zo’n twijfelaar als Muscarella is dat hij iedereen scherp houdt.
stier, boogschutter, leeuw, tweeling (soort van) en steenbok…
De boogschutter heeft twee mensenbenen en geen vier zoals bij een kentaur. Ook heeft geen van de steenbokken een vissenstaart. De suggestie dat de voorstellingen mogelijk astrologisch zijn van oorsprong wordt niet ondersteund vanuit de antieke astrologische iconografie.
Los van het feit dat die iconografie rond 900 v.Chr., voor zover mij bekend, nog niet bestond.
Terechte opmerking – maar de boogschutter en de steenbok (als sterrenbeelden) worden al in deze vorm (als kentaur en met vissenstaart) afgebeeld op grensstenen (kudurru’s) uit de tweede helft van het tweede millennium v.Chr. Hoeveel verder deze icongrafische voorstellingen terug gaan weet ik niet zeker maar ik zal er eens beter naar moeten kijken.
“Suggestie”…, het was meer iets wat me opviel.
Het lijkt me inderdaad niet astrologisch, het zal toeval zijn.
“Middenin is een soort schildknop”… die lijkt mij stilistisch niet te kloppen met het schild. De kleur en de verwering zien er voor mij ook anders uit.