Isidorus van Sevilla (ca. 560-636) is weliswaar al ruim 400 jaar heilig, maar dat hij het in 2000 nog tot officiële beschermheilige van het Internet zou brengen had hij toch waarschijnlijk niet voorvoeld. Die functie heeft hij overigens te danken aan de twintigdelige encyclopedie die hij onder de titel Etymologieën publiceerde. Die naam is echt veel te beperkt, want Etymologieën is een heuse encyclopedie, waarin Isidorus over duizenden onderwerpen zijn licht laat schijnen. Maar van de meeste onderwerpen geeft hij inderdaad ook de etymologie.
Nou ja: hij geeft wat men in de Oudheid onder etymologie verstond. Want het element etymo– betekent zoveel als ‘waar, echt’. In de Oudheid ging de etymologie op zoek naar de echte betekenis van een woord, en die kon je vaak, zo meende men, opsporen door de vorm van dat woord te analyseren. Anders gezegd: de vorm van een woord is de sleutel tot zijn ware betekenis. Waarom luidt het Latijnse woord voor vriend amicus? Omdat een ware vriend een animi custos is, een ‘bewaker van je hart’. Waarom heet een raam fenestra? Omdat het fert extra: ‘(ons) naar buiten brengt’. En mijn persoonlijke favoriet: waarom noemen we een canis (hond) eigenlijk canis? ‘Canis a non canendo’, weet Isidorus: een hond heet canis omdat het beest ten diepste ‘niet zingt’.
Dat de herkomst van een woord iets zou zeggen over de ware betekenis ervan is een misverstand. Een woord heeft niet zoiets als een ‘echte betekenis’: de betekenis van een woord wordt bepaald door de manier waarop dat woord wordt gebruikt. Natuurlijk, je kunt ‘echte’ gebruiken in de betekenis ‘oudste’, en de oudst aangetroffen betekenis van een woord de ‘echte betekenis’ noemen. Dat verwarrende taalgebruik – want dat is het – wordt nogal eens ingezet om een gewenste betekenis van een woord te promoten. Een goed voorbeeld daarvan is de volgende in bepaalde kringen nog steeds populaire redenering:
‘Religie’ is eigenlijk de verbinding tussen het menselijke en het goddelijke, want het Latijnse religio betekent ‘verbinding’.
Hier gaat veel fout. Allereerst is er de boven geschetste verwarring tussen echte/eigenlijke en oudste. ‘Eigenlijk’ klinkt betekenisvoller en daardoor overtuigender dan ‘oudste’.
Verder betekent religio in geen enkele Latijnse tekst uit de Oudheid ‘verbinding’. De oudste betekenis is ‘religieuze verplichting’, ‘godsdienstig voorschrift’ (en ook ‘taboe’). Taalkundig is het dan een afleiding van het Latijnse relegere, lett. ‘herlezen’. Religio betekent dan oorspronkelijk: het nalezen en naleven van religieuze voorschriften. Dat is ook precies de woordafleiding die de Romeinse staatsman en filosoof Cicero (106-43 v.) geeft.
Dat religio oorspronkelijk (en dus eigenlijk) ‘verbinding (nl. tussen de mens en God)’ zou hebben betekend vinden we voor het eerst, en niet toevallig, bij vroegchristelijke auteurs. Volgens hen komt religio van religare, ‘vastbinden’. Dat is taalkundig al onwaarschijnlijk (je zou dan *religatio) verwachten; maar ook al zou bovengenoemde etymologie toch correct zijn, dan wijst dat in voorchristelijke tijden nog steeds op de oorspronkelijke betekenis ‘verplichting’, en niet op de typisch christelijke thematiek ‘verbinding tussen God en mens’.
Nee, een hond heet niet hond omdat hij niet zingt. Maar waarom dan wel?
Een volgende keer dus maar over wat etymologie wel is, over klankwetten en Indo-Europese taalwetenschap. En, zoals beloofd, ook weer over Hittitisch.
[Op mijn uitnodiging om met enkele gastbijdragen dit tot een coronavrije ontmoetingsplaats te maken, ging Gert Knepper opnieuw in. Dank! Meer gastbijdragen zijn welkom.]
Ik kan de verleiding niet weerstaan hier even aan te halen tot welke afleiding Robert Graves komt in zijn White Goddess. De afleiding van religare, stelt hij, houdt evenmin als die van Cicero rekening met de lengte van de eerste lettergreep van religio in Lucretius’ De rerum natura, of met de alternatieve spelling relligio. Zijn conclusie: Religio is gevormd van rem legere, de activiteit van de priester van wie wordt verwacht dat hij een situatie kan interpreteren.
Wacht even hoor. Religie is het naleven van religieuze voorschriften? Maar waarom zijn die voorschriften dan religieus? Wat voor voorschriften? En wie heeft ze voorgeschreven? Zo komen we er niet.
De oudst naspeurbare betekenis van het woord ‘religio’ is: godsdienstige verplichting. Het woord ‘religio’ veronderstelt dus een godsdienst.
Dat heb je hiermee duidelijk gemaakt.
Interessant is de betekenisverschuiving van ‘religio’ naar ‘religare’. Mag ik dat zo zeggen?
Ja. Vroegchristelijke auteurs (zoals Lactantius en Augustinus) kiezen, ongetwijfeld op theologische gronden, voor een ‘verbindende’ betekenis (in hun jargon: ‘etymologie’) voor ‘religio’. Daarmee verloor dat woord dus zijn eerdere (en waarschijnlijk oorspronkelijke) betekenis ‘verplichting’.
Hartelijk dank voor deze verhelderende blog en voor de toelichting van de diachrone betekenisverandering van het begrip ‘religie’.
Dat het slaat op een ‘godsdienstige verplichting’ wordt inderdaad door Cciceri in zijn “De natura deorum’ aangehaald (in # 71 en 72 van de vertaling van Vincent Hunink, die op internet beschikbaar is.
Ik verwijs ook naar het lemma Religio op de Engelse Wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/Religio), waaruit ik de volgende passage citeer:
‘Religio among the Romans was not based on “faith”, but on knowledge, including and especially correct practice.[20] Religio (plural religiones) was the pious practice of Rome’s traditional cults, and was a cornerstone of the mos maiorum,[21] the traditional social norms that regulated public, private, and military life. To the Romans, their success was self-evidently due to their practice of proper, respectful religio, which gave the gods what was owed them and which was rewarded with social harmony, peace and prosperity.’
Ook interessant is de passage uit de literatuurverwijzing 21:
Care for the gods, the very meaning of religio, had [therefore] to go through life, and one might thus understand why Cicero wrote that religion was “necessary”. Religious behavior – pietas in Latin, eusebeia in Greek – belonged to action and not to contemplation. Consequently religious acts took place wherever the faithful were: in houses, boroughs, associations, cities, military camps, cemeteries, in the country, on boats.’
Mag ik daaruit concluderen dat in ‘religio’ meer de orthopraxie i.p.v. de orthodoxie een rol speelde?
Herstel regel 5: inderdaad door Cicero …
Dat is juist. De traditionele Romeinse godsdienst bestond vooral in het correct uitvoeren van rituelen. Het woord ‘religio’ duidde de verplichting daartoe aan; met ‘pietas’ werd de correcte houding van het individu tegenover goden aangeduid, en die houding bestond dus niet in geloof (orthodoxie), maar in het uitvoeren van de voorgeschreven religieuze handelingen. Bij de latere mysteriegodsdiensten en het vroege christendom lag dat anders.
Gert, na mijn pensionering heb ik 10 jaar in een leeskring gezeten (om de beurt bij één van de leden thuis; helaas is de club ter ziele gegaan door een natuurlijk verloop) en we hebben ook de Aeneis gelezen. Daarbij was het altijd een zoektocht naar een goede vertaling van het epitheton ornans ‘pius’ in ‘pius Aeneas’. Met het weinig zeggende ‘vroom’ of ‘deugdzaam’ kwam je er niet en je moest ook af en toe eens afwisselen. Wij gebruikten dan bvb. woorden als ‘plichtsgetrouw, zich van zijn opdracht bewust’, etc. In een metrische vertaling ben je natuurlijk meer beperkt dan in een prozavertaling. In hoofstuk IV herinnert Aeneas zich ineens zijn opdracht en niets kan hem tegenhouden om Dido te verlaten. Dan zou je dat in een prozavertaling kunnen vertalen door een wat langere omschrijving te gebruiken, als: Aeneas, ‘die zich ineens bewust werd van zijn opdracht’, o.i.d.
Maar blijven begrippen als pius, pietas, virtus, etc. die één op één vertaalbaar zijn.
2 laatste regels: Sorry: die niet ‘één op éen’ vertaalbaar zijn.
Ja, het betekenisveld van ‘pius’ wordt door geen enkel Nederlands woord volkomen gedekt. Het blijft meestal modderen met adjectieven als ‘rechtvaardig’, ‘vroom’, ‘liefdevol’, ‘plichtsgetrouw’ enz. In feite is Aeneis natuurlijk weinig meer dan een werktuig in de hand der goden…
Dank! Maar ook: tja. Dat we Graves’ theorieën tegenwoordig niet meer accepteren heeft veel te maken met zijn gebrekkige kennis van de ‘status quaestionis’ van een bepaald probleem, de wetenschappelijke stand van zaken. Zijn verklaring voor de lange ē van religio bij Lucretius houdt geen rekening met het feit dat er minstens twee meer voor de hand liggende verklaringen zijn (en ook in 1948 al waren): ‘rē-‘ als resultaat van een oorspronkelijk ‘red-‘; en rē als ‘metri causa’, omdat rĕligio nu eenmaal niet in Lucretius’ metrum past. Een uitdrukking ‘rem legere’ kennen we in het Latijn helemaal niet, laat staan de door Graves’ zo gewenste betekenis daarvan. Dit is echt net zo’n gevalletje als ‘religio betekent: de relatie tussen mens en God’.
Terecht. Je moet wat Graves schrijft niet zien als wetenschap maar als – meeslepende en soms ook inspirerende – poëzie.
(Graves’ rem legere zal vast nergens op slaan, maar hij is wel mooi.)
Dank Gert! Heel verhelderend.
Ook namens mij.
Allereerst, Gerd, dank voor deze heldere uiteenzetting en het inzicht in de diachrone ontwikkeling van de ‘etymologie’ van het begrip ‘religie’.
Cicero heeft hier zijn mening over gegeven in zijn ‘De natura deorum’, vertaald door Vincent Hunink (# 71 en 72 van de vertaling die op internet beschikbaar is). Zoals Cicero het beschrijft gaat het dus om een godsdienstige verplichting. Volgens anderen zou het het ook profane aspecten bevat hebben.
Ik citeer uit de Engelse Wikipedia onder de rubriek ‘religio’ :https://en.wikipedia.org/wiki/Religio
“Religio among the Romans was not based on “faith”, but on knowledge, including and especially correct practice.[20] Religio (plural religiones) was the pious practice of Rome’s traditional cults, and was a cornerstone of the mos maiorum,[21] the traditional social norms that regulated public, private, and military life. To the Romans, their success was self-evidently due to their practice of proper, respectful religio, which gave the gods what was owed them and which was rewarded with social harmony, peace and prosperity.”
Interessant is ook de passage bij literatuurverwijzing 21:
“Care for the gods, the very meaning of religio, had [therefore] to go through life, and one might thus understand why Cicero wrote that religion was “necessary”. Religious behavior – pietas in Latin, eusebeia in Greek – belonged to action and not to contemplation. Consequently religious acts took place wherever the faithful were: in houses, boroughs, associations, cities, military camps, cemeteries, in the country, on boats.”
Mag ik hieruit ook cocluderen dat volgens Cicero religie meer aspecten van orthopraxie dan van orthodoxie bevatte.
En namens mij!
Misschien is het misverstand (en de daaruit voortkomende pogingen tot een sluitende verklaring te komen) in de wereld gekomen doordat de priester in de Romeinse godsdienst een pontifex heette, bruggenbouwer (tussen hemel en aarde).
Marco Borsato zingt trouwens ook niet, is hij dan ook een hond?- maar dat terzijde…
Mooie vergelijking, die met pontifex. De eerlijkheid gebiedt de vermelding dat de etymologie van ‘pontifex’ als ‘bruggenbouwer’ niet 100% zeker is, en dat degenen die wel die oorspronkelijke betekenis ‘bruggenbouwer’ aannemen het er niet over eens zijn waarom zo’n priester ‘bruggenbouwer’ heette.
De vergelijking met Marco Borsato lijkt me overigens qua logica voor verbetering vatbaar;-). Als een hond hond heet omdat hij niet zingt, impliceert dat nog niet dat iedereen die niet zingt hond heet (laat staan een hond is).
Bovendien zingt Marco Borsato wel degelijk. Dat is ook weer een misverstand: om als iemand muziek maakt die je niet mooi vindt te zeggen: dat is geen muziek! Zoals vroeger wel van de rock & roll werd gezegd. Of: die kan niet zingen! Iets waar ik als Bob Dylan fan wel aan gewend ben.
Dat is geen misverstand, dat is geborneerd superioriteitsgevoel en dus iets waar ik op neer kijk. Ik sta tot Kareltje Broekmans als KareltjeB staat tot de liefhebber van MarcoB Daarom noem ik mij een supersnob.
Dat wil niet zeggen dat ik van Hazes en Borsato houd.
Kareltje Broekmans doet me denken aan die keer dat ik in het Concertgebouw naar Ashkenazy speelt een pianoconcert luisterde. Haitink was ziek en vervangen door een jonge Japanner. Jawel hoor, een druiloor had opgemerkt dat Ashkenazy stiekem onderhands meedirigeerde. Voor dergelijk lui heb ik dit.
Die blijft leuk.
Om die reden was ik zo verbaasd dat tegenwoordig van N.D Fustel de Coulanges niet meer vernomen wordt. Zelden iemand gezien die zo goed (en zo vroeg) duidelijk maakte als hij dat religio bestond in het vervullen van de rituele verplichtingen, en wat dat voor de samenleving betekende. Gelukkig maakte Roger van Bever duidelijk dat hij in Frankrijk wel degelijk nog gelezen wordt.
Wie zegt trouwens dat honden niet zingen? Ze maken me elke ochtend wakker met hun liedjes (niet deze). Geen idee waarom ze dat ‘huilen’ noemen.
Naar het schijnt zijn honden pas na de Franse revolutie gaan zingen.
Nagekeken. Ik denk dat je gelijk hebt Gert, want ook de Encyclopédie van Diderot en d’Alambert (1751-1772) blijkt nog niet te weten dat honden zingen.
@frayek: helemaal eens ! En ik zou het huilen ook zingen willen noemen!
the interpretation of many modern writers connects it with religare “to bind fast” (see rely), via notion of “place an obligation on,” or “bond between humans and gods.” In that case, the re- would be intensive. Another possible origin is religiens “careful,” opposite of negligens. In English, meaning “particular system of faith” is recorded from c. 1300; sense of “recognition of and allegiance in manner of life (perceived as justly due) to a higher, unseen power or powers” is from 1530s.
https://www.etymonline.com/word/religion#etymonline_v_10381
Ik ben bang dat aan ’the interpretation of many modern writers” wishful thinking i.p.v. onderzoek naar het oudste gebruik van het woordje religio ten grondslag ligt.
Plichtplegen voor religie
Dat woord kan een nieuwe betekenis wel verdragen.