Iedereen kent de Plejaden ofwel het Zevengesternte. En als u het sterrengroepje niet kent: hierboven ziet u hoe het eruit ziet. Het staat in het sterrenbeeld Stier en dat staat rond middernacht richting zuiden. Tussen de Stier en de horizon staat Orion, herkenbaar aan de drie heldere sterren van zijn gordel.
De Griekse naam Plejaden kan zoiets betekenen als “zeilmeisjes”, want als deze sterren kort voor zonsopgang voor het eerst zichtbaar werden, werd de Egeïsche Zee veilig bevaarbaar. De Grieken wisten te vertellen dat het ooit zeven meisjes waren geweest, de dochters van Atlas en de zeenimf Pleione. Toen de goden Atlas straften door hem het hemelgewelf te laten dragen, waren de meisjes onbeschermd, zodat de jager Orion zich aan hen kon vergrijpen. (De vanzelfsprekendheid waarmee de Griekse mythologie vrouwen zonder mannelijke beschermer neerzet als prooi voor verkrachters, is altijd weer onthutsend.) Zeus kreeg echter medelijden en plaatste ze aan de hemel. Daar zit Orion ze nog steeds achterna, maar hij komt gelukkig geen stap dichterbij.
Vragen
Het probleem is: er zijn met het blote oog eigenlijk maar zes sterren te zien. Waarom heet dit groepje dan Zevengesternte? De Grieken verklaarden het door te vertellen dat een van de zeven meisjes zich zo schaamde voor de gebeurtenis dat ze zichzelf verborg. (Dat een vrouw zich schaamt te spreken over iets waar ze echt part noch deel aan had, is een ander ongemakkelijk aspect van de mythe.)
Het tweede probleem: waarom heet het Zevengesternte zo bij vrijwel alle volken op aarde? Waarom vinden we zoveel verhalen over zeven meisjes die aan aanranding ontsnappen richting hemelgewelf? Waarom vertellen ze op zoveel plaatsen dat een van de zeven zich verborg?
Universeel?
Zó universeel vinden we maar weinig mythen. Zelfs het verhaal over de Zondvloed, waarvan de algemene verspreiding is te herleiden tot een universele verdrinkingsangst, is aan allerlei volken onbekend. Ook de verklaring dat de Plejadenmythe, net als het sprookje van Sjaak en de Bonenstaak, te herleiden zou zijn tot een Indo-Europees verhaal, helpt niet. De Aboriginals van Australië en de Irokezen in Noord-Amerika spreken van huis uit immers geen Indo-Europese taal maar kennen het Plejadenverhaal wel. Jonge meisjes, een man die ze achterna zit, een meisje dat op een of andere manier verdwijnt.
In een recent artikel wagen twee astronomen, Ray Norris en Barnaby Norris, zich aan een verklaring: het verhaal is 100.000 jaar oud. Het is ontstaan toen de mensheid nog woonde in Afrika. Daar heeft iemand het bedacht, en het is sindsdien duizenden keren doorverteld toen de mensheid uitzwierf naar Azië, naar Australië, naar Europa, naar Oost-Azië en naar de Amerika’s.
Ik aarzel. Ben ik niet helemaal overtuigd? Ben ik helemaal niet overtuigd? Dat komt deels doordat ik astronomen ben gaan wantrouwen die wel even een klassieke puzzel oplossen. Dat gaat vaak verkeerd. Dit keer heb ik een vermoeden dat er een frappante overeenkomst is tussen Australië en Griekenland, dat de twee astronomen vervolgens wereldwijd zijn gaan zoeken naar mythen die erop lijken en hebben geconcludeerd dat er één origineel is geweest. Dat kan best waar zijn, maar je zult er rekening mee moeten houden dat er ook verschillen zijn. Ik had een betere typologie willen zien.
Dat gezegd zijnde: er zijn aanwijzingen te over dat mensen informatie eindeloos lang kunnen doorgeven (lees maar). Dat we zó diep de geschiedenis in zouden moeten om een Grieks verhaal te kunnen duiden, dat had ik zelf nog nooit overwogen. Het was een prettige verrassing.
Het artikel van Ray en Barnaby Norris, “Why Are There Seven Sisters?”, is een hoofdstuk in Efrosyni Boutsikas e.a., Advancing Cultural Astronomy (2021).
“Dat gaat vaak verkeerd.”
Zeker, maar dit keer is er, lijkt mij, geen specialistische oudheidkundige kennis nodig. Al is het een goed ding als vele oudheidkundigen hun deskundige commentaar leveren.
Ik heb wel een ander probleem met hun voorstel. De essentiële vraag is: hoe komen de bedenkers van de mythe aan zeven zusters in plaats van zes? We hebben het gisteren gehad over “excess empirical content”. Hebben de twee astronomen aannemelijk gemaakt dat 100 000 jaar geleden de zeven sterren van de Plejaden wél met het blote oog zichtbaar waren, in Afrika? Zo nee, dan is hun suggestie even goed of slecht als elke andere. Zo ja, dan hebben ze een sterke zaak. De inleidende samenvatting suggereert precies het laatste.
Hiermee is precies geïllustreerd waar ik het gister over had. Het illustreert ook het belang van samenwerking tussen op het eerste gezicht totaal verschillende disciplines.
Als ik het goed begrijp, zien mensen met bovengemiddeld goede ogen wel degelijk zeven of meer sterren. Lijkt me volkomen logisch dat die tegen een ander, die er maar zes ziet, zullen opmerken ‘O, dan heeft eentje zich zeker verstopt’.
Zie ook https://nl.wikipedia.org/wiki/Zevengesternte
Ja klopt, er zijn met het blote oog meer sterren zichtbaar, maar de meeste mensen herkennen er zes. Het gaat minder om helderheid dan de onderlinge afstand van de sterren. Je ziet er twee aan voor één.
De belangrijkste vraag is wellicht, waarom het getal zeven wereldwijd iets magisch lijkt te hebben. Bijna overal hangen ze liever een verhaal op aan zeven zusters dan aan zes of acht.
Voor de rest lijkt het me geen wonder dat zo’n Plejadenmythe opnieuw ontstaat bij elk volk dat sterren associeert met het bovenaardse, en ervaring heeft met grensoverschrijdend mannelijk gedrag. Als sprookje ligt het gewoon verschrikkelijk voor de hand. Dat de meeste mensen één ster niet kunnen zien, maakt het alleen maar sappiger.
Je ziet het ook terug in de serie De zeven zusters van Lucinda Riley.
Ik lees zulke boeken niet… dankt dat zevental haar sterrenstatus ook aan een lul die achter ze aan zit?
Ik ook niet, maar het toont aan dat je dat idee overal tegenkomt.
7 is een priemgetal.
Hoezo? 5, 11 en 13 ook.
Er zijn zelfs oneindig veel priemgetallen. Priemgetallen zijn altijd fascinerend geweest. Ook bij de imaginaire Slag om Jericho ging het over 7 dagen.
“Ook bij de imaginaire Slag om Jericho ging het over 7 dagen.” Lees Jozua 6; 3 en 4: ‘Gij dan allen die krijgslieden zijt, zult rondom de stad gaan, de stad omringende éénmaal; alzóó zult gij doen zes dagen lang. En zeven priester zullen zeven ramsbazuinen dragen voor de ark, en gijlieden zult op den zevende dag de stad zevenmaal omgaan, en de priesters zullen met de bazuinen blazen.’ Ik citeer uit de trouwbijbel van mijn ouders.
Voor Martin van Staveren.
Maar waarom 7, en geen ander priemgetal?
(toegegeven, bij 11 loop je al tegen het cliché op dat krijgslieden, met name onderofficieren, te stom zijn om tot 10 te kunnen tellen)
Het artikel bevat een reconstructie van de prehistorische avondhemel.
Daar ben ik ben ik dan ook erg nieuwsgierig naar.
Een boekje van Elizabeth Barber en Paul T. Barber : ‘How the human mind shapes myth’, gaat over de vaak oeroude oorsprong van mythes. Maar zij gaan niet zo ver terug. Misschien worden ze wel genoemd in de link naar het NRC, maar die zit achter een muur. Ik heb hem helaas opgezegd omdat de bezorging nogal te wensen overliet en kan er dus niet bij.
Ik vind het wel erg makkelijk. Je kunt natuurlijk nooit aantonen dat een verhaal echt 100.000 jaar oud is. En dan zou het verhaal ook in Afrika nog verteld moeten worden. Ik heb even zitten bladeren in een boek over Afrikaanse mythen, Stemmen van de voorouders, en niks gevonden wat hierop lijkt. Dat zegt natuurlijk ook niet alles, maar op zoek gaan naar Afrikaanse verhalen over de sterren lijkt me wel een goede manier om te kijken hoe aannemelijk deze theorie is.
Nee, maar astronomen kunnen wellicht aantonen dat die twee sterren in de Plejaden die tegenwoordig lijken samen te vallen vroeger verder uit elkaar leken te staan (technisch: grotere hemelboog of grotere hoek bij de observator). En dat zou een veel oudere oorsprong een stuk waarschijnlijker maken. Eveneens in technische termen: die 100 000 jaar zou best een foutenmarge van enkele tienduizenden jaren kunnen hebben.
Je kunt ook niet uitsluiten dat een van de zeven in de tussentijd nova is gegaan. Of dat oermensen gewoon betere ogen hadden om kwaaie holenberen eerder te zien aankomen. Kom daar maar eens achter.
Een nova zou herkenbaar zijn aan de straling die ze achterlaat.
Goed punt. Heeft iemand daar ooit gericht naar gezocht?
Er zijn van die spelletjes waarbij een rij mensen iets doorvertellen: A naar B, B naar C….Q naar R en dan weer R naar A. En altijd hoort A van R een verhaal dat nogal verschikt van het verhaal dat hij aan B heeft vertelt. Dus dat een verhaal 5000 keer onveranderd doorverteld zou kunnen worden lijkt mij in strijd met alle evidentie.
Mineke Schipper heeft een aantal van dit soort gemeenschappelijk verhalen onderzocht, maar nooit iets aangetroffen met zo’n frappante overeenkomst
Ik ken het spelletje als Chinese whispers. Eerstejaars antropologiestudenten moesten het een keer spelen om ze een besef bij te brengen dat hun respondenten verhalen voortdurend veranderen.
Het is wel fascinerend dat informatie zo lang ‘integer’ kan blijven. Daar zijn inderdaad meer voorbeelden van, het heeft een los verband met biologische evolutie. Net als met biologische evolutie is het verschijnsel logischer als je het beoordeeld vanuit de informatie zelf en niet vanuit een individu dat de kennis toevallig op dat moment gerepresenteerd heeft in het brein.
De laatste zin snap ik niet. En bij de tweede zin: hebben die voorbeelden betrekking niet alleen op (vele) duizenden jaren, maar ook nog eens op een groot aantal onafhankelijk van elkaar staande verhaaltradities?
Kortgezegd, memes in de zin van Richard Dawkins. De informatie (het verhaal) heeft succes omdat het veel gekopieerd wordt (analoog met genen). Ook als ze onafhankelijk van elkaar zijn ontstaan (memes met grofweg zelfde informatie) dan zijn ze opmerkelijk resistent tegen ingrijpende wijzigingen. Dat is op zichzelf wel een interessant gegeven.
Ik link in de voorlaatste alinea naar een artikel over die materie.
Voor mensen als Saskia Sluiter en ik die niet achter de betaalmuur van de NRC kunnen kijken zou het behulpzaam zijn als iemand de essentie van dat artikel vermeldt.
Enig zoeken levert het volgende artikel op: https://en.wikipedia.org/wiki/Pleiades_in_folklore_and_literature
Daaruit blijkt een grote verscheidenheid aan betekenissen van de Pleiaden. Het zijn nu eens jongens, dan weer meisjes, dan weer het begin van de oogst (wat heel zeker geen 100.000 jaar oud is). Het is een zeer opvallend verschijnsel aan de nachthemel. Het meest voor de hand liggend lijkt mij dat mensen in verschillende delen van de wereld ( en vermoedelijk ook op verschillende tijdstippen) er een grote diversiteit aan verhalen aan hebben gekoppeld.
Fascinerend.
Die 100.000 jaar is wel ver weg en het zou inhouden dat Homo sapiens toen in basale biologische en sociale eigenschappen al behoorlijk leek op z’n nazaten. Hadden ze bv. al wat met het getal zeven?
Interessante blog!
Laat in de 16e eeuw was er in Frankrijk een groep dichters, die bewonderaars waren van de Italiaanse dichters Petrarca en Dante en van mening waren dat ook in de gewone Franse gesproken taal gedichten gemaakt konden worden gebaseerd op antieke teksten. Joachim du Bellay en Pierre Ronsard waren de meest bekende en eigenden zichzelf het recht toe om te selecteren wie tot de groep hoorde van deze nieuwe literaire stroming. Beiden wilden de groep beperken tot de zeven bekendste dichters, hoewel het om meer poëten ging dan zeven. De groep noemde zich aanvankelijk de ‘Brigade’, maar later de Pléiade, naar het Zevengesternte (zie: https://www.wikiwand.com/en/La_Pl%C3%A9iade.
Van de groep van zeven was er een viertal die er altijd ‘bij hoorden’. De rest wisselde. Later werd de ‘Pléiade’ een vast begrip zoals bijvoorbeeld ‘De grote drie’ in Nederland. Ze groeiden uit tot een mythe en dat zijn ze nog steeds. Later kreeg deze groep veel kritiek omdat bleek dat er ook grote verschillen waren tussen deze schrijvers.
Zie https://www.espacefrancais.com/la-pleiade/
Een van de mooiste (maar duurste) boekencollecties is ‘La collection de la Pléade’ van de uitgeverij Gallimard. Alleen is hier ook niet alleen Franse literatuur, maar ook buitenlandse in opgenomen.
Hmm, op http://www.pleiade.org/pleiades_02.html vind ik:
“The Greek legends of the disappearing star are echoed in Jewish [2], Hindu and Mongolian folklore: their basis in an actual event seems to be corroborated by astronomical evidence that a clearly visible star in the cluster became extinct towards the end of the second millennium BC.”
Dat zou in ieder geval een verklaring zijn. Als het waar is…
EarthSky verwoordt het iets anders: https://earthsky.org/favorite-star-patterns/pleiades-star-cluster-enjoys-worldwide-renown/
“Modern astronomy has found that the seventh-brightest Pleiades star – Pleione – is a complicated shell star that goes through numerous permutations. These changes cause this star to vary in brightness.”
Theorie van Robert Burnham Jr.