Wat rond de aanslagen in Oslo vooral opvalt, is hoe weinig we weten en hoe snel we onze oordelen klaar hebben. Eerst dachten we dat moslimfundamentalisten erachter zaten, later bleek de dader een geïsoleerde anti-islamitische terrorist. Toen dat duidelijk was, kwamen onze politici met veroordelingen en condoleances die vooral opvielen door nietszeggendheid. Daarna begon het zwartepieten. We hebben nog niets verrassends gehoord.

Dat zal om twee redenen ook niet gebeuren. De eerste is dat het voor het eerst is dat een autochtone Europeaan overgaat tot massaal geweld. Dat kunnen we beter zo houden, maar hierdoor ontbreekt het vergelijkingsmateriaal om dit type terrorisme te doorgronden. Onze informatie is te beperkt om zinvolle dingen te zeggen.

De tweede reden is dat er al enkele jaren geen standpunten meer worden uitgewisseld. De meningen liggen vast. De discussie over het al dan niet gewelddadige karakter van de islam is een open wond, en wanneer die – zoals in Oslo – wordt aangeraakt, schreeuwen we het uit. Dat is meer een schreeuw van pijn dan omdat we denken zo de anderen te kunnen overtuigen.

Waarom geneest die wond niet? Opmerkingen als “Wilders heeft het debat verziekt” of “de islam is nu eenmaal gewelddadig” zijn te gemakkelijk. Ik denk dat de analyse die Christopher Lasch publiceerde in The Revolt of the Elites (1994), nog altijd relevant is. Hij betoogde dat er een internationale elite was ontstaan die zich weinig gelegen liet liggen aan het land waar ze uit voortkwam. De feitelijke scheidslijnen zijn die tussen deze elite, die vooral voordelen ziet in globalisering en multiculturaliteit, en de niet-elite, die zich verraden voelt. In een land met een overlegcultuur komt zoiets des te harder aan.

Dit lijkt me de werkelijke tegenstelling, de echte wond. Dat uitgerekend de islam verdelend ging werken, hangt samen met verschil in perceptie. De anderhalf miljoen kiezers van Wilders ervaren het meest hoe ze zijn verraden wanneer ze worden geconfronteerd met inderdaad ontspoorde Marokkanen, die de beschuldigingen aan het adres van hun religie niet bepaald onwaarschijnlijk doen lijken. De internationale elite ontmoet daarentegen alleen hooggeschoolde moslims die je makkelijk het idee kunnen geven dat ze dezelfde liberale en kapitalistische waarden hebben.

Gek genoeg heb ik het idee dat de situatie niet zo ernstig is. “De elite”, of die nu links of rechts is, realiseert zich inmiddels verdraaid goed dat er een probleem ligt in de wijken, terwijl “de man in de straat” even goed weet dat het niet aangaat alle moslims over één kam te scheren. Zie ik het goed, dan groeit er begrip voor elkaars standpunten, al haalt een aanslag als die in Oslo de wond wel open.

Wat we kunnen doen, is de rust creëren waarin de wond verder kan genezen. Die rust vinden we buiten het debat over de islam, en zal moeten bestaan uit duidelijkheid over de overheidsfinanciën, over de hypotheekaftrek, over het onderwijs, over onze pensioenen. Alleen als de burger zekerheden heeft, kan hij weer vertrouwen geven. Ik breng zo twee zaken samen die in de media vooral gescheiden blijven, maar ik vermoed dat de financiële onzekerheid de voornaamste reden is waardoor het debat over “Oslo” zo nietszeggend blijft.