Oorlog in Gaza, oorlog in Irak, nog geen oorlog in de Oekraïne: de komkommertijd is onrustig dit jaar. Sommig nieuws, dat anders de krant zou hebben gehaald, blijft nu wat onderbelicht, zoals het overlijden van de Duitse archeoloog Klaus Schmidt. Ik weet toevallig dat het NRC Handelsblad heeft overwogen er een stukje aan te wijden, maar het andere nieuws ging voor.
Schmidt was de joviale opgraver van Göbekli Tepe in zuidoost-Turkije, een van de belangrijkste archeologische ontdekkingen van de afgelopen kwart eeuw. De simpelste manier om het te beschrijven is dat het vier kleine Stonehenges bij elkaar zijn, met dit verschil dat de stenen veel meer zijn bewerkt en zijn voorzien van reliëfs van dieren. Kraanvogels, vossen, slangen, krokodillen. En waar Stonehenge zo’n 4600 jaar oud is, is Göbekli Tepe dubbel zo oud. De opgravers noemden het een heiligdom.
Heiligdom?
De hamvraag is hoe een archeoloog dat kan weten. Schmidt was daar eerlijk over: hij wist het niet zo zeker als hij zou willen. Als hij vertelde over zijn project, legde hij de nadruk op het feit dat de mensen in het tiende en negende millennium v.Chr. nog leefden als jagers en verzamelaars, dat hun werktuigen simpel waren en dat het een wonder was dat ze zoiets monumentaals als de vier cirkels van Göbekli Tepe schiepen.
Er moeten, over een lange periode, tientallen mensen aan hebben gewerkt en die aten meer dan jagers en verzamelaars konden halen uit de onmiddellijke omgeving. Honderden mensen, verspreid over een heel wijde omgeving, moeten een deel van hun eten hebben afgestaan en naar depots hebben gebracht. Göbekli Tepe bewijst minimaal dat er in het vroege Neolithicum een vorm van efficiënt leiderschap bestond. Dat maakt het echter nog geen heiligdom en Schmidt erkende dat het een verlegenheidsoplossing was.
Sie bauten die ersten Tempel
Wat kon het anders zijn? De hoofdstukken in zijn uitstekende publieksboek Sie bauten die ersten Tempel waarin hij probeerde uit te leggen hoe Göbekli Tepe als heiligdom gefunctioneerd zou kunnen hebben, zijn een wonder van voorzichtigheid. Het was wat onverdiend dat hem werd verweten dat hij – als ik me een anglicisme mag veroorloven waarmee ik het beeldend kan uitdrukken – zou zijn gesprongen naar de conclusie dat Göbekli Tepe een cultusplaats was.
De kritiek ergerde Schmidt, maar hij moet hebben geweten dat ze hout sneed. De archeologie heeft op dit punt een trieste reputatie: de lijst van ten onrechte als religieus beschouwde plaatsen, is vrij lang.
Het bekendste voorbeeld is Qumran. De plek waar de Dode Zee-rollen zijn gevonden werd meteen geïdentificeerd als klooster en de opgravers wisten zelfs het scriptorium aan te wijzen waar de rollen zouden zijn geschreven. Inmiddels neemt alleen de directie van de toeristenfuik ruïne van de antieke dadelpalmenplantage die interpretatie nog voor zijn rekening.
Nu is Qumran maar een millennium of twee oud. Uit die tijd hebben we teksten. Maar zelfs in een goed-bekend tijdvak kan de archeologie een misslag maken. Voor een plek als Göbekli Tepe is de kans daarop nog groter. Schmidt wist dat, erkende het probleem en het stak hem dat hij uitgerekend op dat punt werd bekritiseerd.
Hij moet echter ook hebben geweten dat het bij het vak hoorde. Juist als het moeilijk is iets empirisch te onderbouwen, komt het aan op zorgvuldig vergelijken en logisch nadenken. Een van de beste manieren om jezelf te dwingen de kwaliteit van je argumenten onder ogen te zien, is het verdedigen van het tegengestelde van wat je denkt. Schmidts critici waren zijn beste bondgenoten. Archeologie is, in laatste instantie, vooral een oefening zindelijk te leren denken.
[Meer over de opgraving hier en daar.]
Ook in komkommertijd zijn jouw blogposts zeer lezenswaardig.
Vreemd dat religies en godsdiensten zo vaak oorzaak zijn van disputen en erger gewapende conflicten.
Vriendelijke groet,
Het is niet vreemd dat religies zo vaak bij disputen en conflicten zijn betrokken, helemaal niet. Ik ben historicus en geen socioloog, maar in mijn werleldbeeld is religie een natuurlijk uitvloeisel van de menselijke wens om zijn omgeving te begrijpen en te beïnvloeden. Nu hebben we natuurlijk de wetenschap daarvoor (al kun je die soms ook als geloof zien), maar vroeger was dat anders. religie is eigenlijk macht, en macht geen conflicten.
Een religie is eigenlijk een poging om een geloof in een hokje te zetten. Een georganiseerd geloof dus. Als je allemaal dezelfde naam voor godheid X hebt, is dat veel gemakkelijker. En zo kom ik ook bij de cultusplaats – die zie ik dus veel minder als een plek waar al die mensen hun geloof willen uitoefenen, maar vooral als een plaats van macht waar de religie gecontroleerd wordt door machthebbers. Een plek waar iemand bepaalt hoe je godheid X aanbidden mag. Noem ze priester-koningen of anders, dit soort plaatsen (ook Stonehenge, de tempels op Malta of elders) werd door machthebbers gecontroleerd, en zij wisten de gelovigen zover te krijgen om hun geloof in keiharde arbeid om te zetten.
Terug naar de conflicten. Met het bovenstaande in mijn achterhoofd, geloof ik ook niet in godsdienstoorlogen. Ja, een religie kan massa’s opzwepen en tot geweld doen aanzetten, maar dat kan voetbal ook. Ik denk als historicus niet dat oorlogen om religie worden uitgevochten. Ze kunnen een aanleiding zijn, maar het is in mijn opinie de macht die de oorlog maakt. En zulke oorlogen gaan bijna altijd om macht – economische controle over iets, of persoonlijke macht, maar zelden of nooit helemaal om religie. Tot nu toe kan ik me geen ‘religieus conflict’ voor de geest halen dat niet eigenlijk om pure macht over iets ging, in plaats van over geloof.
Eens.
Ook ik ben er van overtuigd dat macht een grote rol speelt in oorlogen en gewapende conflicten.
De religieuze kant wordt daarbij vooral gebruikt ter goedkeuring.
Al zullen velen dat met mij oneens zijn vanwege het ontbreken van een geloof of religieus besef in mijn leven.
Vriendelijke groet,