[Een tijdje geleden blogde ik enkele keren over de Late Oudheid. Een van degenen die reageerden, John Messemaker, zegde toe zijn gedachten over het onderwerp op een rijtje te zetten. Van dat stuk verscheen het eerste deel hier.]

Na de dood van Honorius in 423 werd in het Westen Ioannes de nieuwe keizer, maar deze werd niet erkend in het Oosten. Daar wilde men de zesjarige Valentinianus III op de troon plaatsen, een neef van de Oost-Romeinse keizer Theodosius II.

Een kleine burgeroorlog tussen Oost en West was het gevolg. De Oosterse commandant Aspar versloeg Ioannes, die werd gedood. Drie dagen later trok een leger Hunnen onder leiding van de West-Romeinse generaal Aetius Italië binnen en viel daar de Oost-Romeinse troepen aan. Na verschillende onbesliste gevechten kwam Galla Placidia, de moeder en regentes van Valentinianus III, tot een schikking met Aetius, die werd benoemd tot opperbevelhebber van Gallië en zijn Hunnen naar huis stuurde.

Aetius nam zijn nieuwe taak serieus en stelde met harde hand militaire orde op zaken in Gallië. Door zijn vele militaire successen wekte hij al snel ontzag en hij disciplineerde de Germanen in Gallië om niet te plunderen. Dit succes leidde echter ook tot botsingen met het hof, met als gevolg dat Aetius politici en generaals liet omleggen en verzeild raakte in een burgeroorlog tegen de favoriete generaal van Galla Placidia: Bonifatius.

Deze laatste versloeg Aetius in Italië, maar stierf zelf aan zijn verwondingen zodat Aetius, nu met Gallische en “Germaanse” troepen, toch aan het langste eind trok. Uit angst voor Galla Placidia vluchtte hij naar de Hunnen, waar hij niet alleen asiel kreeg, maar ook diplomatieke steun. Onder druk van de Hunnen zag Galla Placidia zich uiteindelijk in 433 gedwongen Aetius te aanvaarden als opperbevelhebber van heel het West-Romeinse Rijk.

Een naar bijeffect van de burgeroorlog tussen Bonifatius en Aetius was dat Geiseric, de koning van de Vandalen en Alanen (die rond 405 de Rijn waren overgestoken en land hadden verworven in Andalusië), zich vanaf 429 meester begon te maken van Africa en de omliggende gebieden. Karthago werd zijn nieuwe hoofdstad. Elke burger in de straten van Italië moet hebben geweten dat dit vroeg of laat consequenties kon hebben voor de graanprijzen. Dat was immers vanouds hét product dat Italië uit Africa importeerde en dus een bruikbaar wapen voor iedereen die Africa beheerste.

Vreemd genoeg heeft Aetius zich gedurende zijn lange carrière als generaal en opperbevelhebber zich voor zover we weten niet éénmaal beziggehouden met de Italiaanse vloot. Daardoor kon hij dus geen leger overzetten naar Africa. De Vandalen konden ongestoord uitgroeien tot dé maritieme grootmacht in het westen van de Middellandse Zee.

Deze ontwikkeling kan niet los gezien worden van een ander fenomeen: de fragmentatie van het Westen. Africa was één van de gebieden die steeds meer voor zichzelf begon. Geiseric slaagde er namelijk als geen ander in de afkeer die de bewoners van Karthago al voelden voor “Roma” te benutten voor zijn eigen belangen. Omdat hij wist dat voor een militaire confrontatie een vloot onontkoombaar was, bouwde hij een Karthaagse marine en gaf hij Africaanse reders toestemming de Europese kusten te plunderen, waardoor ook de civiele vloot als vanzelf militariseerde. Africa was al de rijkste provincie van de Romeinse wereld en werd nu nog rijker. Veel Carthagers waren Geiseric daarvoor dankbaar, meenden hem te kunnen gebruiken voor hún ambities, zodat steeds meer ambitieuze mensen gebonden raakten aan het Vandaalse hof.

Aetius kán het niet ontgaan zijn, maar bleef wegkijken. Hij koos ervoor een dochter van keizer Valentinianus III te verloven met Huneric, de zoon van Geiseric. Daarmee werd Geiseric officieel erkend als koning van Africa.

Aetius moet gedacht hebben dat hij zo het West-Romeinse Rijk enigszins onder controle had, ook al kreeg hij vanuit Africa geen belastingen meer en was Brittannië afgestoten. Hispania was al dertig jaar een slagveld voor Sueven, Vandalen, Alanen en Visigothen en ook voor troepen van Constantinus III, Constantius III, Aetius en groepen Visigothen die vóór de keizer streden. Alsof dat niet genoeg was, braken op het Iberische Schiereiland ook burgeroorlogjes uit tussen rivaliserende clans, die anderen “bescherming” wilden bieden. Het Visigothische leger kon zich op kosten van de keizer professionaliseren en gebruikte het geld ook om in Toulouse een echt hofleven op te zetten en – zoals in Africa gebeurde rond Geiseric – lokale leiders te binden aan dat hof. In dezelfde tijd raakte noordelijk Gallië steeds sterker onder invloed van de Franken. Het lijkt Aetius niet werkelijk te hebben kunnen deren.

Rond 450 veranderde de wereld van Aetius ineens volkomen. De nieuwe Oost-Romeinse keizer Marcianus stopte elke betaling aan de Hunnen, met het gevolg dat leider Attila zich tegen het Romeinse Rijk keerde. Hij trok westwaarts en eiste daar geld. Dat Attila deze draai maakte was logisch. Immers, door toedoen van Theodosius II was – zoals we al zagen – het Oost-Romeinse Rijk uitgegroeid tot een militaire grootmacht met een stabiele samenleving en groeiende economie.

Er waren voor Attila dus redenen het Oost-Romeinse Rijk met rust te laten. Er waren ook redenen om wel naar het westen te trekken. Was Aetius niet door toedoen van de Hunnen aan de macht gekomen? Dan kon hij ook wel eens wat terug doen! Aetius wilde zich niet laten afpersen, maar welke machtsbasis had hij nog? Niet de Hunnen. Ook keizer Valentinianus niet, die hem alleen onder dwang had geaccepteerd.

Tot schrik van zowel Aetius als Valentinianus vroeg Honoria, de zus van Valentinianus, aan Attila om haar te komen redden uit handen van haar broer en zond zij hem een ring. Terecht of onterecht vatte Attila dit op als een huwelijksaanzoek en hij vroeg als bruidsschat de helft van het West-Romeinse Rijk. Bovendien was er ook nog een uit zijn rijk verbannen Frankische vorst, mogelijk Childerik, die Attila verzocht hem naar zijn Gallische koninkrijk terug te brengen. De aanval op Gallië volgde in 451. Aetius slaagde er echter in een leger op de been te brengen dat in de Slag op de Catalaunische Velden Attila dwong zich terug te trekken uit Gallië, waarop deze in 452 Italië binnenviel en verschillende steden brandschatte, waaronder het verdedigde Milaan.

In 453 overleed Attila. Na zijn dood brak er een chaotische periode aan in het Hunnenrijk, vol geweld en onderlinge machtsstrijd. Véél Romeinen waren opgelucht. Eén daarvan was keizer Valentinianus III. Die vond dat Aetius nu overbodig was en legde de ongewapende Aetius eigenhandig met een zwaard om. Nu was hij vrij, liet hij juichend weten. Helaas had hij ook het zelfvoldane idee voor zijn troepen te paraderen, waar hij door verwanten en aanhangers van Aetius werd gedood.

Na de dood van de keizer brak ook een chaotische periode aan in het West-Romeinse Rijk, en ook hier was die vol geweld en onderlinge machtsstrijd. Geiseric begon Italië op ongekende wijze te plunderen en stak veel steden, waaronder Rome, in brand. Hij bracht wel de familie van Valentinianus in veilig Africa zodat zijn zoon Huneric met ’s keizers dochter kon trouwen. De Visigothen breidden hun grondgebied uit tot aan de Loire en plunderden Zuid-Spanje. De Bourgondiërs trokken de Dauphiné binnen en plunderden de Provence. De Frank Childerik kwam terug uit ballingschap met een leger waarmee hij Noord-Gallië grotendeels veroverde, tot hij aan de Loire stuitte op de Visigothen.

In Italië greep prins Ricimer, van Suebisch-Spaanse afkomst, de macht en probeerde via stromankeizers te regeren. Zijn armslag was echter beperkt. Uit de provincies kreeg hij geen belastingen meer, de Vandalen hielden zodanig thuis in Italië dat hun naam spreekwoordelijk is geworden voor molest en vernietiging. Officieel burgerlijk bestuur bestond soms niet meer, stond op instorten, of stond op zijn minst onder druk, waardoor ook de belastinginkomsten uit Italië opdroogden. De Vandalen chanteerden Italië uiteraard met hogere graanprijzen. Ricimer had niet meer de mogelijkheid om het door inzet van Visigothen of Franken te compenseren.

[Wordt morgen nog eenmaal vervolgd]