[Een tijdje geleden blogde ik enkele keren over de Late Oudheid. Dat leidde tot leuke reacties en een van de “reaguurders”, John Messemaker, zegde toe zijn gedachten over het onderwerp eens op een rijtje te zetten. Van dat stuk verscheen het eerste deel hier.]
Keizer Theodosius overleed in 395 in Milaan. In zijn testament verdeelde hij het rijk tussen zijn zonen Arcadius en Honorius. Laatstgenoemde erfde de westelijke provincies, Arcadius erfde de oostelijke. Hij was op dat moment achttien jaar en Theodosius vertrouwde de jonge man in zijn testament toe aan de sterke man van het Oosten, Rufinus. Zijn tijdgenoot Claudius Claudianus, de propagandist van de West-Romeinse generaal Stilicho, beschuldigt Rufinus ervan zich te kleden zoals de barbaren en met hen samen te spannen.
Barbaars of niet, Rufinus wilde dat zijn dochter zou trouwen met Arcadius en organiseerde de bruiloft al. Op de feestelijke dag reed de jonge keizer echter met zijn koets niet naar Rufinus’ dochter, maar haalde hij Aelia Eudoxia op, de dochter van de al genoemde Bauto, om haar voor de ogen van Rufinus naar het altaar te leiden. Als korte tijd later het oostelijke leger vanuit Milaan terugkomt in Constantinopel wordt Rufinus zonder pardon letterlijk omgehakt.
De achttienjarige Arcadius moest nu zijn eigen weg zoeken en ondanks vele hindernissen kwam hij een heel eind. Het probleem van de Tervingi lostte hij echter niet op. Zij hadden nu een koning Alarik, die regelmatig plunderde op de Balkan, behalve als hij werd afgekocht. Alarik besloot echter zijn terrein te verleggen naar Italië en zo komt het Oosten van zijn kwelduivels af.
Als Arcadius sterft in 408 word hij opgevolgd door zijn zevenjarige zoon Theodosius II. Door het vertrek van Alarik en goed civiel bestuur gaat het eindelijk voor de wind in het Oosten en zelfs de Balkan rijst als een feniks uit zijn as. Theodosius II is samen met keizer Augustus de langst-regerende vorst van het Rijk. U kent Theodosius II vermoedelijk eerder van de Codex Theodosianus dan van oorlog tegen Perzen of Hunnen, die hij overigens wel liet voeren. Het geheim van zijn lange regering zit wellicht in zijn vader Arcadius, die erin was geslaagd het bestuur van het Oost-Romeinse Rijk echt civiel te houden (in het West-Romeinse Rijk was het bestuur militair), en in Theodosius’ pientere zuster Pulcheria, die tot keizerin werd uitgeroepen en haar broer van advies diende.
Bij de dood van Theodosius II in 450 trouwde zij met Marcianus, die daarop keizer in het Oosten werd. Hij verliet de pacificatie-politiek van Theodosius II, staakte het tribuut aan de Hunnen (die zich naar het Westen wendden), saneerde de rijksbegroting en zorgde zo voor een korte boom in het Oosten. In 457 stierf hij en werd opgevolgd door keizer Leo.
Leo verliet de isolationistische politiek van Marcianus en deed in 468 een militaire poging om het West-Romeinse Rijk te redden van Geiserik, de koning van de Vandalen, die Africa en zijn graanschuren in zijn macht had. Er werden enorme bedragen geïnvesteerd; een vloot van meer dan duizend schepen zeilde uit vanuit Constantinopel; een Egyptisch leger rukte langs de kust op naar Carthago. Volgens de historicus Procopius ging het om een macht van 100.000 soldaten.
Meer dan de helft van die vloot werd echter door Geiserik gekelderd of in brand gestoken en het Egyptische leger sloeg op de vlucht. Bij deze expeditie stierven véél meer soldaten uit het Oosten dan in de Slag bij Hadrianopolis en bovendien was de financiële schade veel groter dan in 378.
Tot overmaat van ramp kreeg Leo het aan de stok met de generaals Aspar en zijn zoon Ardaburius, die hij uit de weg liet ruimen. Daarmee was het Oost-Romeinse Rijk eigenlijk terug bij af. Het Oosten was volledig hersteld van Hadrianopolis en had in het merendeel van zijn grondgebied een eeuw gekend van voornamelijk economische vooruitgang – en toch zat het vanaf 468 financieel en militair weer aan de grond. De militaire superioriteit van de “barbaren” was opnieuw bevestigd.
Het Oosten overleefde de mokerslag. Niet alleen door het gebrek aan werkelijke interne en externe uitdagingen, maar zeker ook door een in grote delen van het rijk gedeelde Griekstalige christelijke cultuur, en ook door een gebrek aan aspiraties in de gebieden waar dit niet zo was, waardoor er bijna geen interne etnische politiek was (met uitzondering van de Isauriërs). In het West-Romeinse Rijk was dit echt anders. Héél anders.
[Tot zover het Oost-Romeinse Rijk. Wordt morgen vervolgd met een eerste blik op de westelijke gebiedsdelen.]
Een nogal droge opsomming van feiten zonder veel pogingen deze te duiden. Hoe komt het dat het Oosten een civiel bestuur had en het Westen een militair bestuur? Hoe komt het dat de barbaren na een tijdje het Oosten met rust lieten terwijl daar toch meer te halen was?
Ik denk dat het komt doordat de steden daar ouder waren en in de derde eeuw niet in verval zijn geraakt, zoals in het westen is gebeurd. Ze waren beter ingebed in de economie als geheel.
Deels zeker waar van die steden, die in veel gevallen in het Westen nooit ‘echte steden’ waren. Een archeoloog vatte dat mooi samen als ‘difference between town life and life in towns’.
Maar alle steden werden civiel bestuurd.
De barbaren lieten het Oosten nooit met rust, dat is echt onzin. Het verschil was hoe je er mee om kon gaan; Constantinopel kon de dreiging afkomen en soms afweren, Rome/Ravenna had die luxe al snel niet meer, ook doordat het eigenlijk de burgeroorlog met het Oosten verloren had. Keer op keer stuurde Constantinopel ‘hun’ barbaren door naar het Westen: de Visigoten, de Hunnen, de Ostrogoten, om maar een paar te noemen.
En daar heb ik ook wat aan.
Ondanks hun strategisch voordeel en het feit dat de Hunnen westwaarts gegaan zijn, bleef de dreiging van de barbaren altijd bestaan. Toen Justinianus de reconquista van het West-Romeinse Rijk tot een goed einde had gebracht werd, mede dank zij de vrede met de Perzen, is zijn werk na zijn dood in 565 in een paar jaar vrijwel volledig te niet gedaan. Die reconquista moet wel veel geld gekost hebben, maar Justinianus wist op twee manieren de Perzen te omzeilen bij het gebruik van de Zijderoute en de lucratieve handeldie er mee gepaard ging. Desondanks liet hij na ca. dertig jaar oorlog voeren zijn neef, die hem als Justinus II opvolgde, een lege schatkist na, waardoor deze niet eens zijn bondgenoten meer kon betalen. Een halve eeuw later trok Herakleios naar het Oosten, nadat hij de Avaren koest had gehouden met een zak geld, maar moest toch na een eclatante overwinning op de Perzen in 627 in Cappadociė, spoorslags terug naar Constantinopel omdat de Avaren voor de deur stonden.
Vervolgens kwamen er naast de Perzen en de Avaren ook nog de Arabieren erbij als belagers die Egypte en een groot deel van het Nabije Oosten op de Byzantijnen veroverden.
Toen Herakleios stierf in 641 kwam er volgens velen een eind aan de late Oudheid. Byzantium trad de middeleeuwen in en in het westen kwam het christendom steeds verder tot bloei. De Islam begon ook aan zijn zegetocht. Maar dat zal later ongetwijfeld allemaal in detail aan de beurt komen, verwacht ik. Ik loop nu misschien iets te ver vooruit. Waar het mij vooral om gaat is dat de barbaren het Oosten in feite nooit ongemoeid hebben gelaten. Tip: boek van de oud- historicus Wim Jurg ‘De secretarius’, een heel goed geschreven vie romancėe van Herakleios.
Interessant initiatief om dit allemaal nog eens op een rijtje te zetten!
En ook interessante stof voor discussie!
Correctie: Het boek van Wim Jurg heet ‘De secretaris’
Kijk, dat maakt het meteen een stuk interessanter.
Goede vragen!
Een speculatief antwoord van mij op de laatste vraag:
“Hij (Marcianus) verliet de pacificatie-politiek van Theodosius II, [en] staakte het tribuut aan de Hunnen”;
De “barbaren” hadden inmiddels dus wel wat te besteden, blijkbaar durfden ze het Oosten niet aan te vallen (te sterk?), blijkbaar werden ze ook militiair onder handen genomen (geen pacificatie-politiek meer), en aangezien ze hier niet hoefden te blijven, vanwege het tribuut wat niet meer kwam (wat waarschijnlijk intern bij de barbaren ook voor (machts)problemen zorgde), wendden zij zich tot het Westen, wat ze misschien wat zwakker inschatten dan het Oosten.
Het Oosten was strategisch veel sterker. Was je over de Donau heen, dan kon de keizer je aanvallen met troepen uit Syrië, en omgekeerd. Was je over de Rijn heen, dan kon je doorlopen via Spanje naar Afrika.
mnbo,
Ik snap je vragen. Mijn oorspronkelijke tekst komt tot je in delen die over dagen zijn uitgesmeerd. De verbanden en uitleg komt dus ook tot je in delen.
Vandaag kun je lezen dat Arcadius het Oostelijk bestuur civiel hield (ondanks uitdagingen zoals Gainas). Morgen (denk ik) lees je dat de militair Stilicho het bestuur in het westen militair hield. De kindkeizer Honorius kon dat niet stoppen.
De draai van Atilla naar het westen komt ook nog aan bod bij de behandeling van het westen.
Je notie dat in het Oosten meer te halen viel deel ik, maar daar staat tegenover dat het Westen (lees ook: Aetius) een makkelijker prooi moet hebben geleken voor Atilla.
“De achttienjarige Arcadius moest nu zijn eigen weg zoeken”
Dat is een wel héél summiere samenvatting van de problematische situatie waarin Arcadius verkeerde. Na Rufinus had Arcadius nog twee ‘sterke mannen, de eunuch Eutropius en de Goot Gainas. De laatste wordt later ‘weggewerkt’ bij een mislukte opstand. De Alanen Aspar en zijn zoons Ardabur en Patricius zijn de volgende. Maar dan krijg je Theodoric Strabo de Oostgoot. Uiteindelijk wordt een Isaurier zelfs keizer (Zeno).
“Alaric besloot echter zijn terrein te verleggen naar Italië”
dat lag wat anders. Alaric was een probleem en tegelijk een oplossing; Stilicho, ‘sterke man’ achter Honorius, aasde openlijk op de macht in het oosten door militair in te grijpen daar. Arcadius lost dat op door Alaric te benoemen tot magister militum per Illyrium en hem zo in te zetten tegen de dreiging uit het Westen. .
“zo komt het Oosten van zijn kwelduivels af.”
Er blijven er anders genoeg over hoor. Alaric was geen ‘koning van alle Goten’ en daarnaast waren er nog zat stammen die ook graag afgekocht wensten te worden. Over Asia en Africa heb ik het dan niet eens
“Hij verliet de pacificatie-politiek van Theodosius II”
Pacificatie of pacifistisch? Na Adrianopel worden er zelden meer grote veldtochten gevoerd, maar dat geldt voor Oost zowel als West.
“Arcadius, die erin was geslaagd het bestuur van het Oost-Romeinse Rijk echt civiel te houden (in het West-Romeinse Rijk was het bestuur militair)”
Dat moet je echt even uitleggen. Civitates, steden en provincies werden overal civiel bestuurd. Waar West en oost in verschillen is dat de ‘sterke man achter de troon’ in het Oosten niet de hoogste macht krijgt – Rufinus, Gainas en later Eutropius worden een kopje kleiner gemaakt terwijl Arbogast, Stilicho etc. een traditie inzetten die voort zal blijven duren tot het afzetten van Romulus. Maar ik zie daar niet perse een verschil in tussen ‘civiel’ en ‘militair’. De ‘sterke mannen in het Westen’ waren nooit 100% militairen en de keizers in het Oosten nooit 100% civiel. Dus?
“Volgens de historicus Procopius ging het om een macht van 100.000 soldaten”
Gezien de aantallen van legers in die periode heb ik een sterke neiging om aan dat aantal hevig te twijfelen. Ik denk dan ook dat het niet zo’n mokerslag was. Na de dood van Gaiseric in 477 zijn de Vandalen eigenlijk zelf te verdeeld om nog een probleem te vormen.
“Het Oosten was volledig hersteld van Hadrianopolis”
Allang. Na de nederlaag van Magnus Maximus in 388 en die van Arbogast in 394 had Theodosius het Westleger uitgekleed en alle verliezen grondig goed gemaakt door de eenheden gewoon in te pikken en over te plaatsen. Zo goed zelfs dat Stilicho later niet meer op zijn troepen durfde te vertrouwen – in feite komt het westen deze actie militair nooit meer te boven.
“Het Oosten overleefde de mokerslag.”
Viel dus wel mee denk ik zelf, maar de redenen die hier gegeven worden tellen volgens veel minder zwaar dan hier gesteld. De startegische indeling van het Oosten was veel beter dan die van het Westen. gekoppeld aan een veel grotere economische en religieuze stabiliteit had men ook veel hogere kansen om zware aanslagen te overleven.
“door de eenheden gewoon in te pikken en over te plaatsen.”
Dat bedoel ik nou – dit soort duiding maakt de boel een stuk leuker; feiten komen in een context te staan en zo.
Interessant. Ik leerde vroeger en lees nu over de strijd van “Romeinen” tegen “barbaren”. Dat waren diverse volken met andere culturen dan de Romeinse, Gothen weer heel anders dan Hunnen, etc.
Maar ik heb een blinde vlek tav. “de barbaren” rondom (deels in) het late Romeinse rijk. Hoe talrijk waren de diverse barbaren? Hoe was de sociale opbouw en leiding? De rol van de vrouw? Hielden ze veel slaven? Was hun landbouw adequaat? Veeteelt? Hoe waren kleding, wagens, wapens, belegeringstoestellen), militaire tactiek en strategie, al of niet overgenomen van de Romeinen? Hoe behandelden ze de overwonnen bevolking tijdens de “volksverhuizingen”? Barbaren die lazen en schreven? Al invloed van het christendom? Etc etc.
Is er een boek “Barbaren voor dummies”?
Robbert,
“Barbaren voor Dummies” vind ik een geweldig idee. Helaas leverde de zoekfunctie van US Amazon geen resultaat op.
Er bestaan wel een heleboel boeken over ‘barbaren’. In de boekhandel vind je ze doorgaans niet, maar online kun je ze gewoon bestellen.
Je smaak kan ik natuurlijk niet inschatten, maar kijk eens naar de volgende boeken:
– The Invasion of Europe – Bury (dit is een soort ‘gouwe ouwe’)
– Barbarian migrations and the roman west – Halsall
– Empires and Barbarians: The fall of Rome and the birth of Europe – Heather
Op Amazon kun je inhoud en index bekijken. Op Amazon kun je ook zoeken op termen zoals ‘Goths & Rome’.
Succes met je zoektocht.
John
John, zeer bedankt!
Ik heb Chronicles of the Barbarians van David W. McCullough uit 1998. Geen van je vragen wordt er in beantwoord, het is een verzameling bekende bronnen van Herodotus over de Scythen naar de Kelten en de Galliërs, Gothe, Hunnen, Vikings naar de Mongolen, uitkomend op de barbaren uit Europa die het Midden-Oosten binnenvielen tijdens de kruistochten.
http://www.goodreads.com/book/show/55769.Chronicles_of_the_Barbarians
Hoi robbert,
Er bestaan geen ‘harde’ antwoorden op je vragen omdat er gewoon geen cijfers zijn die een goed beeld opleveren. Er zijn natuurlijk schattingen van invallende legers, maar daar moet je maar op vertrouwen.
De ‘barbaar’ bestaat natuurlijk niet, de groepen waren zeer verschillend. Bijvoorbeeld Goten spreken echt niet allemaal dezelfde taal, volgens onderzoekers als Kulikovski vormen ze zich pas uit verschillende groepen als ze tegen de grens van het Romeinse Rijk onder ‘druk komen te staan’ (ethnogenese). Ze hebben ook geen ‘koningshuizen maar leiders die dan meer, dan minder volgelingen hebben – leiders als Alaric hadeen ‘onderknuppels’ die zich met hun groepen bij hem aansloten of weer wegliepen na een nederlaag. Ook niet-Goten en zelfs Romeinen sloten zich bij zulke groepen aan. Ook andere ‘stammen’ (Franken, Vandalen etc.) waren op zo’n wijze samengesteld, en alleen door hun latere geschiedschrijving kregen wij het idee dat het etnisch homogene groepen met een erfelijk koningshuis waren. We weten inmiddels beter.
Het zal voor een burger in Gallië best moeilijk zijn geweest om c.450 het verschil te zien tussen een Frankische stam, een Frankische federateneenheid of een Romeinse legereenheid onder bevel van een Frank. Wapens waren nagenoeg gelijk, belegeringstoestellen waren sowieso een Romeins monopolie, taktiek werd van elkaar afgekeken (het Romeinse leger was daar altijd al goed in geweest), inclusief de benaming. Zo had het laat-Romeinse leger de ‘barritus’, een strijdkreet met een Germaanse oorsprong, de Germaanse schildmuur (fulcum) en meer van dat.
Christendom had zeer zeker invloed, al was het niet zoveel als Edward Gibbon in de 19e eeuw stelde. De meeste Germaanse groepen waren Ariaans, wat soms voor wrijving met de doorgaans katholieke keizers zorgen kon. Maar het was niet van doorslaggevend belang en de het Rijk was al gevallen voordat het echt belang kreeg.
Rufinus kleedde zich als een barbaar. Wat moet ik me daarbij voorstellen? Trok hij een broek aan?
Henk,
Dàt verteld de bron Claudius Claudianus er niet bij. Maar je zou zomaar gelijk kunnen hebben. En als hij dat deed (als! – Claudianus was een propagandist voor Rufinus vijand Stilicho. Stilicho werd o.a. gedood wegens de beschuldiging van samenspannen met ‘barbaren’. Zie hier de ironie van het lot) was dat beslist ongebruikelijk.
Zijn tijdgenoot Alaricus werd door Arcadius enige tijd ingehuurd als opperbevelhebber van Illyria en in die tijd ging zelfs hij in toga. Omdat hij géén broek droeg werd hij door zijn eigen ‘barbaarse’ Tervingi nagefloten of hij een meisje was in een jurkje.
Hetzelfde vooroordeel bestond bij ‘Romeinen’ over ‘broekdragers’.
Durf ik het te zeggen: rare jongens….
Jahaa… ….. maar dat maakt ze nu juist zo interessant.
Soms zijn het net mensen…. ….