Je hebt oorlogsmonumenten en oorlogsmonumenten. Sommige zijn groot en officieel, voorzien van strijdbare opschriften die van alles roepen, en doen je helemaal niets. Andere, zoals het Amerikaanse militaire ereveld in Margraten, weten de enormiteit van de verschrikkingen over te dragen en zijn emotioneel niet te bevatten, zodat je alleen maar in tranen kunt uitbarsten. Sommige zijn klein, bijna intiem, en breken je hart.

Zoals het monumentje hierboven, dat ik een tijdje geleden fotografeerde in IJlst, op een steenworp van het spoorwegstation. Een metalen model van een Mosquito. De verse bloemen – ik maakte de foto tijdens de recente hittegolf – bewijzen dat er ergens in IJlst een meneer of een mevrouw is die niet wil dat de mensen worden vergeten voor wie het monumentje is opgericht.

Er is een bescheiden bordje met goede, zakelijke uitleg. Dit monumentje gedenkt de dood van twee Canadese vliegeniers, piloot Jack Leach en navigator Monty Bull. Op zaterdag 10 april 1943 voerden zij een “ranger mission” uit, een vlucht over vijandelijk gebied. Toen ze, zoekend naar een geschikt aanvalsdoel langs de spoorweg vanuit Sneek, vanuit de lucht een trein zagen staan bij station IJlst, besloten ze de stoomlocomotief onder vuur te nemen. Zo konden ze immers de Duitse aanvoerlijnen beschadigen. Anders dan in onze tijd, waarin geleide projectielen vrijwel gegarandeerd doel raken, was het tijdens de Tweede Wereldoorlog nog noodzakelijk het vuur van dichtbij te openen.

Leach en Bull naderden het station rond half elf in de ochtend, vlogen er overheen en losten een waarschuwingssalvo op de trein, zodat de machinist en de passagiers zich in veiligheid konden brengen. Vervolgens draaiden ze naar IJlst en keerden ze terug voor de eigenlijke aanval. Laag overvliegend beschoten ze hun doel, toen de rechter vleugeltip van hun Mosquito de top van een boom raakte. De vleugel brak af, het vliegtuig verloor balans en stortte brandend neer, waarbij beide bemanningsleden om het leven kwamen. De Duitse bezetter begroef de twee Canadese vliegeniers twee dagen later met militaire eer.

Hun graven zijn, zo ontdekte ik op de website luchtoorlogfriesland.nl, nog steeds te vinden op de algemene begraafplaats van IJlst. Beiden waren ongehuwd. John Edward Leach was op slag dood en werd zesentwintig jaar oud. Ronald Montgomery Bull werd vierentwintig en ik wil niet weten wat hij heeft meegemaakt in de brandende cockpit van zijn houten vliegtuig.