In de twee eerste stukjes (één, twee) heb ik uitgelegd dat vergelijken een manier is om oorzaken op te sporen, al moet je rekening houden met valkuilen en werken brede patronen (“modellen”) beter dan simpele parallellen. De toepassing van dit vergelijkend-oorzakelijke verklaringsmodel komt vaak neer op het uitsluiten van concurrerende variabelen en daarvan wil ik nu een voorbeeld geven: wat is de voornaamste oorzaak was van de romanisering? Het voorbeeld zou eigenlijk tientallen parallellen – een patroon, een model – moeten hebben, maar ik kies toch even voor één casus, Andalusië.
Daar kunnen we de romanisering namelijk vergelijken met de arabisering. Tweemaal werd de bevolking door overmachtige legers onderworpen en veranderden taal en religie. Hoewel de processen op elkaar lijken, is er een groot verschil tussen de eindes van de vergeleken periodes: toen in de vijfde eeuw het Romeinse staatsapparaat desintegreerde en een van oorsprong Visigotische elite de macht overnam, absorbeerde de bevolking haar heersers, die zich aanpasten, Latijn gingen spreken en christelijk werden. In de Late Middeleeuwen, toen veroveraars uit Portugal, Castilië en Aragon het gebied overnamen, kon de inmiddels Arabisch geworden bevolking haar nieuwe meesters echter niet absorberen. Blijkbaar greep de romanisering dieper in dan de arabisering, maar waardoor?
De beginsituatie kan de einduitkomst niet verklaren. Zowel de Romeinen als de Arabieren troffen een gedeeltelijk stedelijke samenleving aan. Evenmin kan het liggen aan de wijze van besturen: beide heersers stelden gouverneurs aan met vergelijkbare taken. Noch de Romeinse noch de Arabische bestuurders oefenden extreme dwang uit om een bepaalde taal te spreken of een religie aan te nemen. De aard van het Latijn en Arabisch verklaart evenmin waarom mensen er meer of minder aan vasthielden. Religie kan ook al geen verschil uitmaken, want de geloofsinhoud van de twee monotheïstische godsdiensten was destijds niet zo heel verschillend.
De enige verklaring die resteert, is de door de overheersers uitgeoefende druk. Zowel de Romeinen als de Arabieren eisten belastingen, maar de Romeinen investeerden een aanzienlijk deel daarvan in de legioenen aan de Rijn en Donau, terwijl de Arabieren de belastinggelden investeerden op het Iberische Schiereiland. De bevolking zag in de Arabische tijd dus meer terug en de druk van de bezetting lag zo dus lager. Ongeacht of de hier gepresenteerde voorstelling van zaken helemaal correct is, illustreert het voorbeeld dat we door vergelijking en uitsluiting kunnen zeggen welke oorzaak het belangrijkst was.
[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
Misschien heeft de duurzamer taalkundige erfenis van de Romeinen er simpel weg mee te maken dat het latijn vanaf de tweede Punische oorlog op het schiereiland gesproken werd en dominant werd en dat 900 jaar bleef tot aan de komst van de arabieren die minder dan 700 jaar de tijd hadden om dat te keren? Ook de invloed van de kerk, die latijn als liturgische taal bleef gebruiken onder de Arabische bezetting zal een rol hebben gespeeld.
De bevolking zag in de Arabische tijd meer terug van hun belastingen, als ik het goed lees. Ik vind dit een zwakke verklaring, je zou kunnen denken dat als de bazen iets voor je doen je je eerder met ze zou vereenzelvigen.Dus veel meer arabisering. Wat zie ik hier vlgs. jou over het hoofd?
Wat ik wel weet is dat later veel Noord-Afrikanen weer richting Marokko zijn vertrokken. Al met al lastig.
“Ongeacht of de hier gepresenteerde voorstelling van zaken helemaal correct is…” Dat lijkt me wel noodzakelijk voor de vergelijking. Bij dit soort vergelijkingen kan ik me nooit helemaal aan de indruk onttrekken dat er met zevenmijlslaarzen door de geschiedenis heen gelopen wordt. Alleen bij oppervlakkige bestudering kan gesteld worden dat de beginsituaties in de tweede eeuw voor Christus en de achtste eeuw na Chr. (of de vijfde en de dertiende eeuw) dezelfde waren. De punten worden nu wel heel erg veralgemeniseerd (“de inmiddels Arabische geworden bevolking”).
“Dat lijkt me wel noodzakelijk voor de vergelijking.”
Liever niet, want dan kunnen we wel stoppen met wetenschappelijk onderzoek. Ook in de natuurwetenschappen zijn metingen nooit helemaal correct en dus weten we nooit of theorieën dat zijn.
Ik denk dat de periode van de overgang van Romeins naar Visigotische gezag en de periode van de Reconquista moeilijk met elkaar te vergelijken zijn. Beide situaties waren gewoon op heel veel punten anders. Alleen door bepaalde fenomenen tot het betekenisloze te veralgemeniseren (”verstedelijking” bijvoorbeeld) en andere buiten beschouwing te laten lukt het om tot een zinvolle vergelijking te komen. Het is een valide methode, maar niet de beste methode, wat mij betreft dan.
Net als aan Jan Kroeze ontgaat mij de logica van het betoog. Ook lijkt de stelling dat dit de enige verklaring is die resteert, wat overmoedig. Er kunnen immers altijd verklaringen zijn die nog niet in beeld zijn geweest? Overigens lees ik je betogen met plezier en respect!
De logica is vrij simpel: maak een lijst van mogelijke verklaringen en streep alle foute verklaringen weg. Uw bezwaar is niettemin terecht – ik schreef mijn reactie onderaan voordat ik de uwe had gelezen. “De enige die resteert” is gebaseerd op een foute aanname, namelijk dat de lijst van mogelijke verklaringen eindig is.
Misschien ligt het aan de nadrukkelijk katholieke agenda van de veroveraars uit de christelijke delen van Iberië? Als de ook persoonlijke levenssfeer en overtuiging wordt aangevallen wordt het moeilijker om het gezag van een veroveraar te accepteren. Het leven werd voor bepaalde groepen -morisco´s, joden- ronduit gevaarlijk. Geen wonder dat ze zich liever schijnbaar aanpasten of vluchtten dan het nieuwe gezag te absorberen. Dat lukt alleen als het leven er beter van wordt of op zijn minst hetzelfde kan blijven.Maar misschien begrijp ik het ook wel verkeerd. Het is een wat lastig te lezen stukje.
…veroveraars uit de christelijke delen van Iberië…leuk, heel leuk!
“wat lastig …..”
Lijkt mee te vallen, want bijna iedereen hierboven (ook u) doet wat voor de hand ligt: verklaringen bedenken die niet op JL’s lijstje staan!
@frankB, wat is het probleem met die verklaringen? het zijn hulpmiddelen, mankeert niets aan zou ik zeggen!
Ik opteer voor jouw mening, Saskia en denk dat de verklaring van JL maar een deel van de verklaring is. De zogenaamde ‘reconquistadores’ waren vele malen erger dan de ‘Moren’, die nog in El-Andaluz zaten en uit Arabieren en ook Berbers bestond. In een paar decennia hadden de Moren zowat heel Spanje veroverd. De Moren waren vrij tolerant tegenover Joden en christenen en alhoewel hier en daar pogroms plaatsvonden, konden de Joden zelfs hoge posities verwerven. Bovendien brachten de Moren meer welvaart door goede landbouwtechnieken in te voeren.
Nadat de reconquista een feit was toen Granada heroverd werd, kwamen de Joden en de moriscos (de onder dwang tot het katholicisme bekeerde joden) behoorlijk van de regen in de drup. De nieuwe heersers Ferdinand en Isabella (Los Reyes Católicos) waren een gruwel voor de mensen in el-Andaluz die wisten wat hun fanatieke methodes waren. Officieeel was het een paar waar de vrouw en de man evenveel voor het zeggen had, Isabella was de reële machthebber en Ferdinand ontleende zijn gezag aan haar gezag. Zij hebben de Heilige Inquisitie opgericht en hebben iedereen die zich niet liet bekeren tot het katholicisme aanhing, gefolterd of op de brandstapel gebracht. Er zijn toen veel joden gevlucht die de bui zagen hangen, o.a. naar Nederland. Officieel presenteerde het koppel hun methode als middel om de eenheid van Spanje te bewerkstelligen, maar in feite waren het extreem intolerante machthebbers.
Ik vind het een vaag verhaal.
Persoonlijk denk ik dat de Visigoten (zoals de Franken en andere Goten) een stuk voormalig Romeins Rijk wilden regeren en helemaal geen goed vervangingsmodel voor de administratie hadden, anders dan het innemen van machtsposities.
Dus namen Visigoten en Franken de Romaanse talen en algemene rijks-strukturenn over en werden een soort laat-Romeinen.
De Moren/Arabieren hadden een sterke eigen ideologie die veel dieper ging dan alleen machtsposities innemen en namen vermoed ik ook een demografisch veel bredere immigratie mee: ambtenaren, handelaren, priesters.
Omgekeerd kwam de Reconquista ook met een volledig ideologisch pakket en een degelijke staatsstructuur terug, wat de ommezwaai op een soortgelijke manier verklaart als de Moslim invasie.
Ik sluit me aan bij de lui die niet helemaal overtuigd zijn. Als de Romeinen belastinggeld wegsluizen naar de legioenen en de Arabieren het investeren in het land zelf, zou ik verwachten dat de Arabische invloed juist sterker is. De verklaringen van Lotti en Saskia snijden meer hout volgens mij. En de katholieke cultuur sluit natuurlijk beter aan op de Romeinse. Gewoon een langere traditie?
Ik geloof dat de bovenstaande reacties wel duidelijk maken dat er, behalve veel verdiensten, ook grenzen aan dit soort vergelijkingsmodellen zitten. Overigens heb ik de indruk dat dit derde deel een beetje haastig in elkaar gezet is (of “work in progress”?), in tegenstelling tot de twee eerdere, betere bijdragen.
Helder en leerzaam, dank je!
Het betoog en de reacties bedoel ik natuurlijk.
Misschien hadden de Visigotische veroveraars veel respect voor de Romeinse, christelijke cultuur die ze aantroffen en wilden ze continuïteit uitstralen. De christelijke reconquistadores keken, denk ik, heel anders naar de moslims.
“De enige verklaring die resteert ….”
Een boude uitspraak. Dankzij de wetenschapsfilosofie weten we dat altijd de mogelijkheid bestaat dat we nog de één of andere verklaring over het hoofd hebben gezien.
Het is wel grappig dat jij hier precies dezelfde methode gebruikt als Ian Kershaw in De Laatste Man: formuleer een aantal hypotheses, streep de foute één voor één weg en kijk wat je overhoudt. Helaas is in principe de lijst van mogelijke verklaringen oneindig lang.
Hieruit volgt natuurlijk niet dat je methode fout is, laat staan je conclusie. Zolang we niets beters hebben doen we het ermee.
“Religie kan ook al geen verschil uitmaken, want de geloofsinhoud van de twee monotheïstische godsdiensten was destijds niet zo heel verschillend”. Denk je? De geloofsinhoud werd aan weerskanten als nogal verschillend gezien. En waarom ook niet: ook tegenwoordig is de geloofbeleving in het ene en het andere geval vaak nogal anders, alle monotheïsme ten spijt. Die ‘veroveraars’ beschouwden zich niet als zulks maar als reconquistadores. Dat die herovering zeven eeuwen duurde kan juist aangeven dat de arabisering dieper ingreep dan de romanisering. Enz enz.