Bij een tragedie zien we op het podium een afgeronde reeks serieuze handelingen met een zekere lengte, waarbij elegante taal wordt benut die functioneel is toegesneden op de delen van het stuk en de handelingen niet worden beschreven maar uitgevoerd, met als doel door middel medelijden en angst van die emoties te zuiveren. Tot zover is de definitie – meer een opsomming van kenmerken – redelijk duidelijk, maar de vraag is wie er wordt gezuiverd.
Of misschien was dat de vraag en is er inmiddels een antwoord dat ik niet ken. Het was eind jaren tachtig, toen ik bij de vorige week overleden professor Schenkeveld een literatuurtentamen deed over alle stukken van Aischylos, Sofokles, Euripides en Ezechiël, wel een kwestie. Had die zuivering, de katharsis, betrekking op een personage dat tot inzicht kwam of op het publiek?
Voor beide valt iets te zeggen. In Sofokles’ Oidipous ontdekt de titelheld dat alle ellende die in de stad plaatsvindt, zo evident het bewijs van de goddelijke toorn om een onbekend vergrijp, komt doordat hij zijn vader heeft gedood en is getrouwd met zijn moeder. Of, om een modern voorbeeld te noemen waar een van mijn docenten me destijds op attendeerde: in Sam Peckinpahs film Straw Dogs verwerft de hoofdpersoon, een door Dustin Hofman gespeelde pacifist, het inzicht dat geweld soms onvermijdelijk is en agressie behoort bij het mens-zijn.
Een andere interpretatie van katharsis was dat het publiek, doordat het op het toneel mensen had zien lijden en allerlei angstaanjagende scènes had gezien, de katharsis had ondergaan. Ik heb altijd wat moeite gehad met deze interpretatie omdat ik me er zo weinig bij kon voorstellen. Ik denk niet dat de Atheners, nadat ze de totale vernedering van Xerxes in Aischylos’ Perzen hadden gezien, op een of andere manier van een bepaalde emotie waren gezuiverd. Medelijden krijgt het publiek zeker met die arme koning, maar was er een zuivering van de eigen emoties? Ik herkende weinig.
Misschien kwam het doordat ik minder vaak naar het toneel ga dan vroeger en ook weinig TV kijk. Ik leef in een wereld zonder nadrukkelijke beeldcultuur. De afgelopen weken volg ik echter de Amerikaanse serie Breaking Bad, waarin diverse hartverscheurende scènes zitten. Vorige week zag ik bijvoorbeeld hoe Jesse, de emotioneel onvolwassen partner van een drugfabrikant, wakker wordt naast zijn in haar slaap overleden vriendin, en totaal shattered is. Ik reageerde er fysiek op: de tranen sprongen me in de ogen. Is het mogelijk dat het kijken naar nagespeeld menselijk lijden zoveel impact heeft op de toeschouwer dat hij er emotioneel rijper van wordt?
Ik weet het niet. Want ook dit is het geval: Breaking Bad “werkt” omdat het de tijd neemt de karakters van de personages uit te diepen. Het zijn fenomenale acteurs, die aan een half gebaar of een gezichtsuitdrukking genoeg hebben om hun woorden te voorzien van context – oprecht, gehuicheld, dreigend, bezorgd, vaderlijk, bang, verleidelijk en diverse gradaties van woede. Ik zou niet weten hoe dit op het Griekse toneel kan zijn gedaan, waarin de acteurs maskers droegen en de hele tragedie er in tachtig tot honderd minuten doorheen ging.
En daarmee keer ik terug naar een vraag die ik vroeger, toen ik nog elke week naar het toneel ging, vaak aan mezelf stelde. Toneel is boeiend – en ik heb geen idee waarom.
“omdat ik me er zo weinig bij kon voorstellen”
Juist Straw Dogs doet precies dat. De kijker identificeert zich met (of trekt iig partij voor) de hoofdpersoon gespeeld door Hoffman. Hij/zij vraagt zich af (althans, dat wil de regisseur) wat hij/zij in die situatie gedaan had. De katharsis is dan de zuivering van de emotie genaamd afkeer van geweld.
“Het zijn fenomenale acteurs, die aan een half gebaar of een gezichtsuitdrukking genoeg hebben”
Kijk eens aan, nu zuiver je mij van een emotie: vooroordeel jegens moderne Amerikaanse tv-series. Want dit is het type acteerwerk waar ik altijd het snelste voor val.
“Toneel is boeiend – en ik heb geen idee waarom.”
Ah, dat geldt voor alle kunstvormen. Zie mijn stukje vorig jaar over Roslavets – ik ben al een kwart eeuw bekend met zijn muziek, maar heb uiteindelijk geen idee waarom ik het zo mooi vind.
Breaking Bad is een meesterwerk. U moet het zeker gaan zien. En de dood van Jane, die is inderdaad aangrijpend.
Uitzending gemist heeft hem niet meer. Ik zal gaan sparen voor de DVD-box; dat kan even duren.
Breaking Bad is te zien op Netflix,
En dat kost geen geld?
DVD’s kan ik op mij laptop kijken. Andere apparatuur heb ik niet; ook geen behoefte aan (OK, het is wel jammer dat ik niet naar de Vlaamse TV kan kijken).
Misschien zijn er kennissen met Netflix met wie je een account kan delen.
Je moet een afweging maken: wat kost het, wat levert het je op?
Een Netflix-abonnement kost je ongeveer een tientje per maand en wordt niet automatisch verlengd. Als je elke avond één aflevering kijkt, ben je er in twee maanden. En geloof me, het is die twee tientjes waard.
Gezien de religieuze oorsprong van het griekse theather (zangwedstrijden voor mannen ter ere van Dionysos), is het aannemelijk te denken dat het katharsis betreft (reiniging van ziel en lichaam) voor alle deelnemers (zangers, acteurs en toeschouwers). Voeg daarbij de nodige spiritualiën daarbij gedronken, en men zal aardig uit zijn dak zijn gegaan. Te vergelijken met de ‘evenementen’ waar halve parken voor op slot moeten en de natuur danig onder lijdt.
Wat een leuk antwoord. Nooit aan gedacht!
Ik denk dat de katharsis, zoals gedefiniëerd door Aristoteles, deels in de context van die tijd beschouwd moet worden. Heden ten dage is de ‘spiegelneuronentheorie’
Zie: https://www.trouw.nl/nieuws/spiegelneuronen-medeleven-maakt-de-mens~b6c10226/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F de meest plausibele verklaring voor de al dan niet tijdelijke emoties door toneel, film, series opgeroepen emoties bij de kijker. Kort gezegd, de emotionele ervaring van de toeschouwer/ kijker in het kader van deze theorie is plausibeler dan de katharsistheorie. Via MRI-scans is aangetoond dat dezelfde hersengebieden van spelers die deze emoties op knappe wijze weten uit te beelden of bij mensen die reëel deze emotie ervaren bij de kijker worden geäctiveerd. Dit is waarschijnlijk de grondslag van ‘empathie’.
Of dit ook een ‘katharsis’ is is m.i. moeilijk te bewijzen.
Zie: https://books.google.nl/books?id=mXJ3DwAAQBAJ&pg=PT51&lpg=PT51&dq=spiegelneuronen+katharsis&source=bl&ots=uiP86XwD51&sig=ACfU3U0T13h5koWz8l2boQy94w2SdifueQ&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwi58Kyq_b7vAhUH_qQKHTOZAA8Q6AEwCXoECB4QAw#v=onepage&q=spiegelneuronen%20katharsis&f=false
Omdat het hier deels over Netflix gast: daarop staat nu de film The Dig, een drama rond de vondst van Sutton Hoo met o.a. Ralph Fiennes (The English Patient). Een film die archeologie meer serieus neemt dan Tomb Raider of the Mummy bijvoorbeeld…
deels over Netflix gaat
Ik ben een Wagner adept. Gaat lekker vol op dionysische wijze de diepte in.
Wat mij nog bijstaat van een boek over psychologie is dat bij elk Asklepiuscentrum wel een theater aanwezig was. Hier zouden dan tragedie-spelen zijn opgevoerd om bij patiënten emoties te laten ondergaan en daarmee een kantelmoment creëren in het denken over je eigen gevoelens. Bij de grotere centra bij grote steden zal dat wel zo zijn geweest. Ook stond er altijd wel een tholos op het terrein, met op de vloer een labyrint; de bedoeling was dat je vanuit het centrum terug liep en bij elke bocht een last van rug en ziel loslaat zodat je weer herboren het leven in kon. Dus vooral voor depressieve patiënten denk ik dan. Een variant daarop was dat onder de vloer een labyrint (het dodenrijk) lag waarin slangen bewogen; zelf bracht je de nacht op de vloer door. Kwade dromen werden door de slangen naar het diepste van het dodenrijk gebracht. Zelf stond je dan herboren die ochtend weer op, je kon het leven weer aan.