Wie een antieke tekst leest, vindt voldoende om zich aan te ergeren. De neerbuigende houding waarmee zelfs de meest liefdevolle man het kan hebben over zijn echtgenote. De verheerlijking van strijd. Aristoteles’ idee dat de Grieken de Perzen moesten beschouwen als natuurlijke slaven. De scherpe tegenstellingen tussen arm en rijk. De genocidale campagnes van Alexander de Grote in de Punjab en van Caesar in Belgica. De ressentimentcultuur. De presentatie van seksueel geweld. Die laatste is van dien aard dat je, als je les geeft, een trigger warning geeft.
Omdat we van de oude wereld zijn gescheiden door ein garstiger, breiter Graben, zijn moderne vertalingen van antieke teksten doorgaans voorzien van een inleiding. De vertaler (of de door hem uitgenodigde inleider) flankeert de vertaling van de antieke tekst als het ware met een vertaling van de antieke cultuur. Je kunt daarin lezen dat een Caesar naar onze begrippen een massamoordenaar was. Niemand vraagt ons de Oudheid te bewonderen of met de toenmalige waarden in te stemmen.
Sterker nog, het feit dat men destijds andere waarden had, schokkend als die kunnen zijn, is een reden om ons met de oude wereld bezig te houden. We zoeken het verschil op en moffelen het niet weg. Daarom zullen oudheidkundigen niet snel sensitivity readers vragen.
Sensitivity readers
En nu lees ik dus dat er sensitivity readers zijn gevraagd om het oeuvre van Agatha Christie te herzien. Daar kunnen best redenen voor te bedenken zijn. De meeste lezers van Murder on the Orient Express willen slechts weten wie Edward Ratchett heeft vermoord. Als ze met meer plezier verder lezen wanneer een sensitivity reader Hercule Poirots constatering dat deze of gene medereiziger lelijk is, heeft vervangen door een neutralere beschrijving, dan valt er best iets te zeggen voor aanpassing.
En toch. Ik heb net vandaag nog Come, Tell Me How You Live besteld, het boek waarin Christie vertelt over archeologen in het Franse mandaatgebied Syrië. Het wemelt van de vooroordelen. Ik blogde er al eens over.
Eigenlijk wordt iedereen een schertsfiguur: de ruziënde arbeiders, de onpraktische medewerkers van het postkantoor, de geldverspillende sjeik, een contactgestoorde medewerker, de chauffeur zonder ervaring ….
De Arabieren komen er niet best vanaf. De Fransen ook al niet. Iedereen is op zijn tijd lachwekkend. Come, Tell Me How You Live is eigenlijk onverdraaglijk. Behalve dan dat ook de upper-middle-class, door-en-door Britse dame die aan het woord is, zich realiseert hoe volstrekt idioot het is om bij 45° te gaan graven om oude meuk uit de grond te halen. De door Christie gebruikte vooroordelen hebben een functie. Op een opgraving zijn we allemaal schertsfiguren.
Christie versus oudheidkunde
In feite doet Christie in dit boek wat oudheidkundigen doen in een vertaling: het eigen gelijk relativeren. De een doet het door uitleg te geven van een antieke cultuur en zo duidelijk te maken dat onze cultuur precies dat is: onze cultuur. Nu eens goed, dan weer verkeerd, maar in elk geval niet de enige mogelijke. Door de vanzelfsprekendheid van onze waarden wat te relativeren, helpen oudheidkundigen ons onze eigen cultuur wat beter doorgronden. Christie doet feitelijk hetzelfde: ze toont dat alle mensen grappig kunnen zijn. Dat helpt je je eigen gelijk wat relativeren en dus jezelf beter begrijpen.
Ik hoop dat Come, Tell Me How You Live niet wordt bewerkt door sensitivity readers. Maar als die hun vak verstaan, zullen ze dat ook wel niet doen.
Leuk stukje zo rond middernacht. O nee. Eén uur alweer.
We zijn helemaal gek aan het worden.
Uiteraard nu ook een hertaling bij Mein Kampf.
Lelijke mensen bestaan. Daar is nog geen oplossing voor gevonden.
Inderdaad. Ik mis de ouderwetse klassenstrijd. Die begreep ik tenminste.
https://www.vrij-links.nl/interview/ewald-engelen/identiteit-goedkoop-verdeelt-tegenstanders-dekt-kapitaal-als-machtsfactor-keurig-toe
Het is de klassenstrijd. In zekere zin.
Ha mooi, ik heb me meteen geabonneerd op de Vrij Linkse nieuwsbrief!
Maar neigt dit ook al niet naar complottheorie?! En dat mag niet…🙄
Waar eindigt de complottheorie en waar begint beleid…
Ja, dat idee had ik ook bij het lezen; het is bijna een complottheorie! Maar er zit wel wat in, al dat identiteitsgedoe creëert voornamelijk verdeeldheid.
Sensitivity readers die hun vak verstaan, dat is een contradictio in terminis. Met een stofkam door teksten gaan om er “foute” woorden uit te halen kan alleen als je de inhoud en de context van het boek negeert.
Het verbaast me dat Asterix en Obelix nog geen mikpunten zijn geworden.
Herinneren jullie je de hertog van Brunswijk nog (extreem obese 18e-eeuwer)? De Dikke hertog. Ben benieuwd wat dat gaat worden met al die Kreupelen, Blinden, Dikken, en Lelijken uit de geschiedenis. De volksmond gaf ze duidelijke bijnamen, dan wist je over wie het ging. Hertog van wàt? Oh, die dikke.
Ik snap ongeveer waar de sensitivety kruistocht vandaan komt. Maar levend in een wereld waarin mensen elkaar op allerlei plekken willens en wetens afslachten lijkt het verstandiger wat minder sensitief in het leven te staan. Weerbaar lijkt me handiger.
Sensitivity readers zijn een zuiver woke-verschijnsel en derhalve geschiedvervalsers. Serieuze wetenschappers dienen ze te negeren of nog beter: te bestrijden.
Nee, dat gaat me te ver. De vraag die aan alle discussies voorafgaat is de vraag van wie een roman is. Niet van de schrijver. Niet van de cultuurcriticus, woke of anders. Een roman is van de lezer. Als die de een tekst met meer plezier tot zich neemt als de roman is hertaald of aangepast, dan is dat op zich prima. En daar mag een uitgever rekening mee houden.
De tweede vraag is: is het aanpassen van een tekst op woord-niveau de beste strategie? Zoals ik heb aangegeven, pleit ik liever voor een inleiding en eventueel annotatie, zoals bij een klassieke tekst of in de uitgave van Joseph Conrads “The nigger of the Narcisus” die ik hier in de kast heb staan.
Door “woke” erbij te halen, wordt de discussie nodeloos vaag omdat iedereen er iets anders onder verstaat.
Sorry, maar dit is onzin. Dan moet een lezer maar zijn eigen boeken gaan schrijven.
Vind ik ook. Als een roman pas van de lezer is als het taalgebruik wordt aangepast kun je wel aan de gang blijven. Natuurlijk heb ik daar geen bezwaar tegen als ouderwetse spelling wordt aangepast, van menschen naar mensen bijvoorbeeld, maar als je aan de inhoud komt, zoals bij Roald Dahl van mannetjes mensjes maken, begeef je je op spiegelglad ijs.
Het best verkochte boek van A.C, heet Ten little Niggers, eindigend met: and then there were none. Nu gaat dit boek niet over mensen met veel pigment, maar toch. Hoe lang kunnen de landen Niger (nikker) en Nigeria (Nikkerije) nog zo heten? Het schijnt overigens dat zelfs Boko Haram geen moeite heeft met NIgeria, maar die hebben natuurlijk geen klassieke opleiding gehad, en weten dat niet.
Onze taal staat bol van de onjuiste verwijzingen naar de wereld, vol ongefundeerde vooroordelen en daar moeten we niet lacherig over doen. Want die vooroordelen hebben maar al te vaak een nare uitwerking, en het is niet zo gek dat er mensen zijn die daar iets aan willen doen, al gaat dat soms wat onhandig.
Dat zeg je mooi.
Met een Newspeak gaat een probleem uiteindelijk niet weg.
Wanneer verandert sensitivity in een vorm van puritanisme of regelrechte censuur?
Schieten de activisten die zeer terecht rassendiscriminatie bestrijden, niet hun doel voorbij, waardoor de stemming zich wel eens tegen hen zou kunnen keren en ze dus het tegenovergestelde bereiken van wat ze eigenlijk willen?
Een bewustzijnsverandering kan niet onder dwang opgelegd worden.
Maar: handen af van de literatuur.
Ik denk dat je het goed ziet: een terechte bezorgdheid ontaardt in puritanisme. Zoals ik het zie, is het het beste om de tekst zo min mogelijk aan te passen en haar in te leiden, zoals we doen met klassieke vertalingen.
Die kant gaat het al op. Progressieven en conservatieven hebben meer gemeen dan je op het eerste gezicht zou denken. Le dejeuner sur l’herbe van Manet was in de 19e eeuw shockerend en als het zo doorgaat wordt het dat nu weer.
Er is de omstandigheid dat het Nederlands verandert. Veel woorden hebben andere betekenissen en connotaties dan – zeg 100 – jaar geleden. Daardoor staat een literair werk van toen nu vol valse vrienden en leest de huidige lezer iets heel anders dan de destijdse lezer. Hier zijn geen eenvoudige oplossigen voor, want met een uitgebreid notenapparaat sla je een tekst een beetje dood. Dan kun je een werk nog wel bestuderen, maar niet meer als literair werk genieten.
Agatha Christie schreef in het Engels (ik zeg het nog maar even).
Aangezien elke taal aan verandering onderhevig is, doet dat niets af aan het punt dat Melis maakt.
Ik hou niet van sensitivity reading. Als de tekst van de lezer is, geef mij dan de tools om hem te kunnen plaatsen en de vrijheid om zelf te ontdekken dat de maatschappij van de schrijver anders was dan de mijne. Ik vind het betutteling, door overdreven streng te zijn verarmen ze de tekst en in het grote plaatje van beter samenleven heeft het een averechts effect.