Kees Alders bespreekt hier in vier delen het deze zomer verschenen boek Alkibiades, door Ilja Leonard Pfeijffer. Het eerste deel is hier.
Lessen voor democraten
Het blijft niet bij het vinden van parallellen alleen. Pfeijffer geeft ons in Alkibiades uiteindelijk een aantal niet mis te verstane lessen mee over het wezen en de gevaren van en voor de democratie, maar met daarnaast ook impliciet een aantal suggesties voor hoe daarmee om te gaan.
Een belangrijke les die vooral duidelijk uit de tekst spreekt: een publiek dat oordeelt in de hitte van het moment en op basis van onvoldoende en eenzijdig gepresenteerde feiten is geen goede, rechtvaardige en verstandige rechter. En al helemaal kan zo een publiek geen verstandig oordeel vormen over een rechter en zijn beslissingen. Het volk van Athene neemt in de tekst opgehitst en geëmotioneerd dan ook de ene stomme beslissing na de andere.
Daarnaast is er de les dat het feit dat het volk de macht heeft nog niet betekent dat het volk alles weet en begrijpt. Democratie geeft het volk het recht aan te geven wat de beoogde resultaten van beleid moeten zijn, maar dat betekent niet dat het ook verstandig is om het volk tevens te laten bepalen hoe die beoogde resultaten het best te bereiken zijn: dat is werk van professionals, die een bepaald vertrouwen verdienen.
De democratie functioneert (…) zolang er sprake is van een scheiding tussen de keuze van de bestemming en de verantwoordelijkheid voor de reis. De ster die de koers bepaalt wordt door alle opvarenden gezamenlijk aangewezen, waarna de vaardigste stuurman het roer in handen neemt.
Daarbij hamert Pfeijffer er middels zijn Alkibiades impliciet op hoe we ons er bewust van moeten zijn en blijven dat feiten iets fundamenteel anders zijn dan “een mening”, en daarom ook niet zomaar tegen een mening weg te strepen zouden horen te zijn. Feiten als “ook maar een mening” presenteren is een krachtige populistische truc waar we ons tegen zouden moeten wapenen. Misschien moeten we in onze postmoderne samenleving eens gaan nadenken hoe we feiten en meningen van elkaar kunnen onderscheiden, om ons zo beter tegen populisme te kunnen beschermen. Dat dat niet makkelijk is, betekent nog niet dat we het toe moeten kunnen staan dat er mensen zijn die beweren dat “sneeuw kan branden en stenen kunnen zweven”. Relativisme betekent nog niet dat er geen meetinstrumenten en consensus bestaan, en dat alle beweringen even realistisch zijn. Wetenschap is iets anders dan een mening, ook al beweren populisten anders.
Democratie gedijt bovendien slechts als de regels en procedures en instituten waarmee zij is vormgegeven gerespecteerd worden – ook al waren die in Athene destijds wezenlijk anders dan bij ons. Een procedure als het schervengericht zoals dat in Athene bestond, waarmee men op een vriendelijke manier een politicus die teveel macht naar zich toetrok kon laten vertrekken, had nut. Toen ik het boek begon te lezen dacht men nog dat we nooit van Rutte af zouden kunnen komen, en dat terwijl de verre meerderheid van de Nederlandse kiezers het toch al lang met die man geschoten had. Het is een zwakte in onze democratie dat door coalitievorming iemand die door meer mensen verafschuwd dan geliefd wordt zozeer nog een stempel op de samenleving kan blijven drukken. Zou iets als een schervengericht geen goed idee voor onze samenleving zijn?
We moeten daarbij waken voor democratische politici die een deelbelang stellen boven overkoepelend belang, en zich verdedigen door op de man te spelen in plaats van op de bal.
Democratische besluitvorming moet gebaseerd zijn op een open en eerlijke uitwisseling van argumenten. Wanneer zij plaatsvindt in een sfeer van verdachtmakingen en pogingen om tegenstanders te intimideren met aanslagen op hun goede naam, wordt zij een farce. Wanneer het persoonlijke het wint van het zakelijke en reputaties bepalender worden dan argumenten, worden politici willoze slaven van de publieke opinie en een speelbal van de emoties van het moment.
We zien in onze hedendaagse politiek helaas dat politici als bijvoorbeeld Sigrid Kaag en Frans Timmermans vooral aangepakt worden door middel van persoonlijke verdachtmakingen en karaktermoord, in plaats van dat zij het inhoudelijke weerwoord krijgen dat zij verdienen.
Wat is een groot politicus? Een werkelijk groot politicus houdt zich niet bezig met het kweken van angstgevoelens, wraakgevoelens, oproepen tot steeds draconischere maatregelen en het besmeuren van rivalen voor eigen gewin, maar geeft het volk een doel en idealen, of zoals Perikles het in het boek verwoordt:
Jij vroeg mij hoe ik erin slaag het volk tevreden te houden zonder mij al te veel aan te trekken van wat het volk wil. Ik maak de bevolking onderdeel van iets wat groter is dan zijzelf. (…) Het volk, dat zijn soms net mensen. Ze hebben dromen nodig. Ik geef hun een gemeenschappelijk ideaal dat zin geeft aan hun leven.
Tegelijkertijd hamert Pfeijffer er in Alkibiades op dat alle zwakheden, nadelen en gevaren van de democratie ook spelen in andere staatsvormen, sterker nog, dat deze in niet-democratische staatsvormen zelfs nog sterker kunnen opspelen.
De inhoud van de boodschap die Pfeijffer brengt is voor de goede verstaander overduidelijk: we moeten de democratie beschermen, en dat kan door haar regels en instituten, waarvan wij er veel meer hebben dan er destijds in Athene aanwezig waren, te verankeren, te verstevigen, eventueel uit te breiden, en vooral te allen tijde te blijven respecteren.
Omdat democratie per definitie stoelt op het collectieve oordeel van het volk, is zij onderworpen aan de turbulentie van opvliegendheid en oncontroleerbare emoties. Om de democratie naar behoren te laten functioneren is het derhalve essentieel om mechanismen in te bouwen die afstand scheppen, vertragen en gevoelens afkoelen.
Conclusie: Alkibiades beklijft
We zouden Pfeijffers boek flink tekort doen als we het alleen maar zouden behandelen als een roman of een historisch werk. Dit boek is evenzeer een politiek statement, en mijns inziens is Pfeijffer erin geslaagd daarmee een relevant werk af te leveren.
Waar de beschouwingen in Pfeijffers vorige grote roman, Grand Hotel Europa, naar mijn mening na het dichtslaan niet al te lang beklijven en bij overdenking wellicht niet heel relevant zijn, zijn die in Alkibiades dit wel. De Oude Grieken hebben naar mijn mening Pfeijffer uitstekend geholpen om boven zichzelf uit te stijgen.
Misschien is dit niet de vakantieroman waar iedereen op zit te wachten, maar het is als verhaal en onderneming zeker geslaagd. Pfeijffer heeft hiermee een uitzonderlijk en opvallend boek geschreven, dat mijns inziens het lezen om meerdere redenen meer dan waard is.
Ik heb de stukken met plezier gelezen, maar aan het einde denk ik alleen: om over onze democratie na te denken, hebben we geen Alcibiades en geen romans nodig. En erg origineel is Pfeijffers analyse niet.
Het oogt alsof Pfeijffer een paar lichtgewicht-constateringen over onze democratie alsnog gewicht wil geven door de klassieken erbij te slepen.
Inderdaad. Vooral omdat zijn eigen politieke voorkeur er duimendik bovenop ligt. In een column in HP/De Tijd schreef hij bijvoorbeeld dat BBB ondanks de verkiezingswinst moest worden genegeerd bij het vormen van een bestuur. Dat is gelukkig niet gebeurd, maar die arrogante houding van “wij intellectuelen weten het allemaal wel” is nou juist de reden dat dit soort partijen het zo goed doen.
Dat schreef hij daar echter niet. Hij schreef dat de belangrijkste wens van BBB niet ingewilligd kan worden, omdat daar nu eenmaal een andere overheidslaag over gaat.
We moeten uitkijken om niet vanuit een politieke voorkeur de mening van tegenstanders te plat op te vatten.
Ook gaat Alcibiades – gelukkig – niet over hedendaagse partijpolitiek. Het laat de lezer zich ook de vraag stellen wat populisme is. Dat beperkt zich natuurlijk niet tot een paar alszodanig bestempelde partijen.
https://www.hpdetijd.nl/2023-03-15/als-de-boerburgerbeweging-bbb-de-verkiezingen-wint-dan-is-dat-rampzalig-nieuws/?share_code=gkwIg7VrU54k
Wat jullie schrijven. Ik ben dan ook heel benieuwd hoe de Provinciale Staten in Noord-Holland zullen uitpakken. Wat die “intellectuelen” niet beseffen: om problemen aan te pakken als achteruitkachelende biodiversiteit, aanpassing aan klimaatsverandering enz. kunnen we niet om de boeren heen. Want meer dan de helft van Nld is landbouwgrond.
Op mijn eigen bescheiden niveau in mijn eigen beperkte omgeving heb ik daarom contact gelegd met plaatselijke boeren, inclusief BBB aanhangers. Die club zelf ken ik nog niet, maar met de boeren valt best te praten. Nee, ik pak hen niet met fluwelen handschoentjes aan. Zij mij ook niet. We hebben wel een paar dingen gemeen, zoals gebrek aan vertrouwen in de landelijke overheid.
Wie als radicaal linkser dit ook wil proberen: neem eerst contact op met een boer die bij XR zit (ja, die zijn er) of een aanverwante club. Want als ik één ding geleerd heb: boeren weten uitstekend waar ze het over hebben.
Het blijft echter een feit dat de BBB zwaar gesponsord wordt door de AGRO industrie. En die heeft geen boodschap aan bovengenoemde problemen.
We moeten de goede oude overlegcultuur weer terug krijgen.
Frank redt de wereld…
Hij doet er iets voor. Dat is heel wat. Ik kan met rechts en met links (wat dat ook moge betekenen) overweg, zolang ze maar niet aan de zijlijn blijven roepen dat alles verkeerd is. Bied een grondige analyse en/of bied een oplossing. Maar zeggen “het is fout” zonder argumenten of oplossing, nee.
Af en toe een kwinkslagje lijkt me heel goed voor Frank. Houdt hem met beide benen op de Groningse grond…🙃
En dat is weer een populistisch trekje van links: doen alsof BBB een verlengstuk is van de grote agrarische bedrijven. Die bedrijven en de partij staan toch echt los van elkaar. Maar dat boeren en milieu activisten met elkaar in gesprek gaan kan ik alleen maar toejuichen.
Ik denk dat het sowieso nuttig is om over democratie na te denken, en niet alleen in romans. Misschien geef ik de opvattingen van de schrijver in deze bespreking te plat en niet volledig weer: ik denk dat ze wel degelijk relevant zijn, en juist in hun uitwerking inzicht bieden. Ik zou ze niet zo gemakkelijk naar aanleiding van een recensie terzijde schuiven.
Wat een heerlijke, veelomvattende, genuanceerde en uitstekend geschreven bespreking van Kees Alders, die de punten aanraakt, die mij als lezer ook opvielen. Of je een roman als deze nodig hebt om over democratie te schrijven is wat mij betreft niet relevant. De schrijver heeft een boek geschreven met meerdere thema’s, met een goed en spannend verhaal dat ook literair heel knap in elkaar steekt, met een uitstekende verantwoording; daarbij heeft hij gedegen bronnenonderzoek gedaan en op een zeer leesbare manier gepresenteerd. Voor een luttel bedrag heb je uren pret en na die uren blijft een en ander, zoals Alders ook overkwam, nog een hele tijd hangen. Daar kun je enkel bewondering voor hebben, net zoals voor de bespreking van Alders. Hulde en dank!
Geheel met je eens.
Ook mijn dank voor deze zeer uitgebreide bespreking die de potentiele lezer een heel eind op weg helpt bij de keuze deze dikke pil al of niet ter hand te nemen.
Dank voor de boeiende recensie!
De moraal die de roman blijkt te hebben is niets nieuws, waarmee niet gezegd is dat het werk overbodig is. Het blijft wel preken voor eigen parochie.
Op mijn meest cynische momenten denk ik dat het om zeep is omdat de gevaren die elke democratie beloeren (eerzuchtige politici/criminelen, massahysterie, gebrek aan nuance…) in ons tijdgewricht de wind meer dan ooit in de zeilen hebben. Die wind, 10 beaufort gebakken lucht met rukwinden van ondoordachte meningen, waait vooral uit de hoek van sociale media en het internet.
…dat het om zeep is…? vraagt een Hollander zich af.
Het is naar de vaantjes.
Naar de mallemiezen. Deze westerling uit Groningen begreep het meteen.
“e gevaren …. de wind meer dan ooit in de zeilen hebben.”
In nieuwpraat noemen we dit een uitdaging. Wat is er nou leuker dan tegen de wind in stoempen richting een eindeloze horizon? In Groningen zeggen ze dan gewoon: kop dr veur.
Of naar de gallemiezen en de Filistijnen.
Ook ik heb deze uitgebreide bespreking en overdenking met veel plezier gelezen. Ik ben het niet met Thusnelda Wetering eens dat we dit boek niet nodig hebben om over onze democratie na te denken. Daar hebben we alles wat maar beschikbaar is voor nodig. Dat de diervoeder industrie een partijtje kan starten dat bij verkiezingen de grootste van het land wordt kan BBB niet verweten worden, maar wel de traditionele partijen die er niet in slagen een regering te vormen die het land behoorlijk bestuurt. En waar dat precies aan ligt: ook daar zijn wij het als Nederlandse volk hartgrondig met elkaar over oneens. Dus ieder serieus te nemen geluid is welkom.
Dus hulde voor Ilja Pfeijffer en Kees Alders.
“En waar dat precies aan ligt”
daar zijn we het best over eens: de landelijke overheid is niet te vertrouwen en de traditionele partijen hebben geen verhaal. Onze geliefde ex-premier had wel een verhaal: “we hebben geen visie nodig, want dit is een ontzettend gaaf land.” Eerlijk is eerlijk, daar heeft hij ook ruim tien jaar naar gehandeld.
Voor visie ga je maar naar de oogarts. Het aloude VVD denkbeeld dat regeren een vorm van managen is. En het hele grote probleem van links is dat ze daar al die tijd helemaal niets tegenover hebben weten te stellen. En ook niet tegenover de opkomst van rechtse partijen die alle problemen wijten aan de EU en de immigranten. Ook links moet misschien eens naar de oogarts.
Ik wil nog opmerken dat de vraagstukken voor het openbaar bestuur zo complex zijn dat de enige beschikbare goede stuurlui aan wal staan. Dat was misschien in Athene anders, maar wij moeten het met de minst slechte doen. Hopelijk snappen ze dit zelf.
“Zou iets als een schervengericht geen goed idee voor onze samenleving zijn?”
Beter een maximum van bv. acht jaar, zoals in de VSA.
Die acht jaar vind ik te rigide. Bovendien heeft de MP in NL niet zoveel macht. Het idee dat een meerderheid iemand niet alleen kan aanstellen maar ook kan wegsturen is meer flexibel, en ik vind het toch niet zo gek bedacht.
Een ambtstermijn van acht jaar is ook maar natte vingerwerk.
Er zijn regeringsleiders in moderne democratieën (buiten Groot-Brittannië in de achttiende eeuw) geweest die decennia aanbleven, al dan niet aaneengesloren: Lionel Mackenzie King in Canada, Robert Menzies in Australië, Tage Erlander in Zweden. Inmiddels ook uit een andere wereld, maar toch. Recenter, Helmut Kohl en Angela Merkel maakten toch nog zestien jaar vol.
Niet helemaal. In de VS heeft een president een termijn van vier jaar en toen FD Roosevelt drie termijnen president was en hij toch niet alles goed bleek te hebben gedaan begonnen ze er in de VS over na te denken of er niet een maximum kon worden gesteld aan het aantal termijnen. Bij ons zit een regering er ook voor vier jaar, als het goed is tenminste, dus twee termijnen is ook hier misschien niet zo’n gek idee.
De VS weer de maat der dingen? De maximaal acht jaar komt van het precedent dat George Washington schiep. Het was een informele usance geworden, tot FDR in 1940 besloot dat hij gezien de situatie in de wereld op dat moment nog onmisbaar was. Dat voelde toch ongemakkelijk, ook met nog eens de vierde termijn in 1944 erbij, die FDR overigens niet kon uitdienen door zijn overlijden in 1945.
Maar de reden waarom er een grondwetswijziging kwam om de presidentiële ambtstermijn ook formeel tot maximaal acht jaar te beperken was vooral dat de Republikeinen voor geen goud een tweede Democratische Roosevelt wilden, niet zozeer dat FDR er een puinhoop van gemaakt had. (Dat brak ze nog op toen Dwight D. Eisenhower en Ronald Reagan ook na acht jaar moesten stoppen).
Frankrijk probeert nu ook zoiets, de termijn van de president werd beperkt van zeven tot vijf jaar en maximaal twee termijnen. Maar er wordt alweer aan gemorreld: Macron moet misschien toch maar voor een derde termijn kunnen gaan…
Nee, de VS is niet de maat der dingen. Het gaat er alleen om dat het idee van een maximaal aantal termijnen niet uit de lucht komt vallen. En het is in Nederland sowieso anders omdat we altijd coalities sluiten.
Het stellen van grenzen aan smbtstermijnen is vaak hoe bedoeld, maar de praktijk hè. Rusland wilde de termijn beperken, Deng Xiaoping had het zo mooi bedacht voor China (ook maximaal acht jaar), Museveni had zo’n goed voornemen in Oeganda, maar paste later toch maar zijn eigen beperking van de ambtstermijn aan, te populair hè…
Het premierschap in Nederland tot acht jaar willen beperken komt op dit moment nog meer voort uit onvrede over Rutte dan echte principes, is mijn indruk.
is vaak goed bedoeld
Ja, Poetin was een schoolvoorbeeld van hoe dat systeem gemanipuleerd kan worden: eerst president, toen premier en een ander naar voren schuiven als president, toen weer president. En in feite dus al die tijd de macht in handen houden. Maar dat zal hier niet zo gauw gebeuren omdat ons staatshoofd buiten de politiek staat. Eigenlijk ben ik best wel monarchistisch, ook al heb ik nog nooit met m’n vlaggetje, m’n hoedje en m’n toeter bij Paleis Noordeinde gestaan.
Lees de laatste twee boeken van Gerard Aalders over de Oranjes (Oranje Zwartboek en De Toekomst van Oranje https://www.gerardaalders.nl/boeken/ ) en u zult nooit meer monarchist zijn😉
Misschien is maximaal 1 termijn van zeg vier jaar wel het beste. Of één termijn van zes jaar. Of zoals in Zwitserland 1 jaar, maar dat land is uniek
En dan kon een Atheense burger nog eens door het bekleden van het voorzitterschap van de Boulé misschien één keer zijn leven voor één etmaal ‘staatshoofd’ zijn…