Ilja Pfeijffer, Alkibiades (4)

Ostrakon met de naam “Alkibiades, zoon van Kleinias” (Agoramuseum, Athene)

Kees Alders bespreekt hier in vier delen het deze zomer verschenen boek Alkibiades, door Ilja Leonard Pfeijffer. Het eerste deel is hier

Lessen voor democraten

Het blijft niet bij het vinden van parallellen alleen. Pfeijffer geeft ons in Alkibiades uiteindelijk een aantal niet mis te verstane lessen mee over het wezen en de gevaren van en voor de democratie, maar met daarnaast ook impliciet een aantal suggesties voor hoe daarmee om te gaan.

Een belangrijke les die vooral duidelijk uit de tekst spreekt: een publiek dat oordeelt in de hitte van het moment en op basis van onvoldoende en eenzijdig gepresenteerde feiten is geen goede, rechtvaardige en verstandige rechter. En al helemaal kan zo een publiek geen verstandig oordeel vormen over een rechter en zijn beslissingen. Het volk van Athene neemt in de tekst opgehitst en geëmotioneerd dan ook de ene stomme beslissing na de andere.

Lees verder “Ilja Pfeijffer, Alkibiades (4)”

Plato (2): Plato’s politieke indeling

Plato (Capitolijnse Musea, Rome)

[Dit is de tweede aflevering van een reeks over de Atheense filosoof Plato, die veel mensen vooral kennen om zijn zogenoemde ideeënleer, om de Platonische liefde en om zijn ideale filosofenstaat. Dat is echter wat misleidend. Plato’s filosofie is breder en gaat dieper.] 

Geboren in 427 v.Chr. werd Plato volwassen tijdens de door Athene verloren Dekeleïsche Oorlog. De Atheense politiek ging door een crisis en oogde instabiel. Dat gold ook voor Griekenland in het algemeen, waar de ene oorlog volgde op de andere. De afzonderlijke stadstaten hadden onderling sterk verschillende politieke systemen, waarin de macht op uiteenlopende manieren werd verdeeld. Het had zijn weerslag op het denken van Plato. Hij houdt zich in zijn oeuvre weliswaar niet bezig met de alledaagse politieke zaken, maar des te meer met de filosofie van het politieke.

In China hadden denkers al eerder over politiek gefilosofeerd, maar in het Westen is Plato de eerste die er echt fundamentele theorieën over opstelt. Hij stelt daarbij de vraag die misschien wel het meest kernachtig samenvat waar politiek om draait: hoe moet een samenleving het best ingericht worden?

Lees verder “Plato (2): Plato’s politieke indeling”

Griekse politicologie

Een beautycase (“pyxis”) versierd met paarden: een typisch aristocratisch voorwerp (Agoramuseum, Athene)

Bert van der Spek, samen met Luuk de Blois auteur van het handboek dat wij inmiddels zo goed kennen, wil nog weleens benadrukken dat Griekenland en Rome dienen te worden bestudeerd met het Nabije Oosten. Het is helaas nodig dit te benadrukken. De bijdragen van de Akkadisch- en Arabischsprekende culturen aan de westerse cultuur zijn nog altijd onderschat. Terwijl de Griekse creativiteit wordt overschat.

Dat wil vanzelfsprekend niet zeggen dat er nooit iets origineels gebeurde in Griekenland. Van der Spek attendeerde me er bijvoorbeeld eens op dat er nergens in de spijkerschriftliteratuur iets is gepubliceerd dat in de verte leek op de Politika van Aristoteles. Of, iets algemener, op het Griekse denken over staatsvormen. Zeg maar de politicologie.

Lees verder “Griekse politicologie”

Het schervengericht

Scherf met de naam Aristeides (Agora-museum, Athene)

In een democratie komt het weleens voor dat iemand spectaculair succesvol is, puur op basis van zijn charisma. Dat is geen misdrijf, maar zulke mensen kunnen het democratische systeem zelf destabiliseren, ook wanneer hun ideeën niet gevaarlijk zijn. Soms vestigen ze een alleenheerschappij. Dat is in Syracuse, een van de belangrijkste democratische stadstaten van de Griekse wereld, enkele keren gebeurd.

Eén tegenmaatregel zou zijn geweest zo iemand te verbannen. Dat gold in de oude wereld echter als een erg harde maatregel, eigenlijk iets dat je pas deed als de gemeenschap als geheel al schade had ondervonden en als hele gemeenschap een straf moest opleggen. (Het recht mensen weg te sturen was, net als de doodstraf, iets waarmee een stadstaat zijn onafhankelijkheid en autonomie toonde.) Er was dus behoefte aan een “ballingschap light”. De procedure daarvoor is in Athene goed gedocumenteerd en staat bekend als het schervengericht of, als u chique wil doen, ostracisme, wat hetzelfde betekent.

Lees verder “Het schervengericht”

Misverstand: Democratie

De Atheense Volksvergadering wordt gekroond op een reliëf uit het Agoramuseum, Athene

Misverstand: Onze democratie komt uit Athene

Eén van de opvallendste trekken van het klassieke Athene was de democratie, een woord dat letterlijk betekent dat het volk, de demos, de macht uitoefende, kratein. De Atheense volksvergadering, waaraan zo’n zesduizend mannen deelnamen, had reële bevoegdheden. De Atheense historicus Thoukydides (ca. 460 – ca. 395) legt de politicus Perikles het volgende in de mond:

We hebben een staatsvorm die geen kopie is van de instellingen van onze buren. In plaats van anderen na te bootsen, zijn wij juist een voorbeeld voor hen. Onze staatsvorm heet een democratie, omdat ze in handen is van velen en niet van enkelen. In onze persoonlijke geschillen verzekeren onze wetten gelijk recht. (Thoukydides, De Peloponnesische oorlog 2.37.1; vert. M.A. Schwartz)

Menig modern politicus zou het niet anders zeggen. Het oude Atheense staatsbestel vertoont ontegenzeggelijk gelijkenis met ons politieke systeem. Maar dat de huidige westerse democratie op de Griekse terug zou gaan, zoals nog in 2007 in een Nederlands schoolboek werd vermeld, is nu net niet waar. Alleen het woord is uit het Oudgrieks overgenomen.

Lees verder “Misverstand: Democratie”

Verkiezingen in Algerije

Oproep om te gaan stemmen in het tifinagh-schrift van de Berbers.

Akkoord, ik wist dat ik, door op reis te gaan naar Algerije, zou belanden in een land waar de aanloop naar de nieuwe verkiezingen onrustig was verlopen. Samengevat: president Abdelaziz Bouteflika is dit voorjaar afgetreden, de verkiezing van zijn opvolger is tweemaal uitgesteld en er zijn nu vijf kandidaten die, in de ogen van een aanzienlijk deel van de bevolking, teveel onderdeel uitmaken van het systeem om geloofwaardig te zijn. Er zijn echter wel veranderingen gaande. In een recente rechtszaak zijn twee oud-premiers wegens corruptie veroordeeld (“Le système Bouteflika en accusation” kopte een krant). Het lijkt de bevolking echter niet te overtuigen (een analyse hier).

Eigenlijk hebben we elke dag wel ergens demonstraties gezien tegen de verkiezingen en vóór structurelere hervormingen, maar het was mijn opzet daar niet over te schrijven. Gewoon aan voorbij lopen, geen fotografie, netjes doen wat de politie je opdraagt en geen partij worden. Ik ben hier niet om politieke redenen. Maar (a) het thuisfront begint zich zorgen te maken en hen wil ik toch even geruststellen en (b) als hier een revolutie aan het uitbreken is, dan is het een wel heel vriendelijke. Dus toch maar even een blogje.

Lees verder “Verkiezingen in Algerije”

Friese geveltekens

Foudgum

Mijn verblijf in Friesland loopt ten einde. Ik had wat vaker op de fiets willen stappen om te genieten van het wijdse landschap, maar het is er niet zo vaak van gekomen als ik wilde. In plaats daarvan knalde ik op en neer naar Libanon, dus u hoort me niet klagen, maar de tocht van Harlingen langs het wad naar het Lauwersmeer moet nog even wachten.

Bovenstaande foto maakte ik in Foudgum, waar François HaverSchmidt (Piet Paaltjens) enige tijd predikant was en begon met het maken van het Oera Linda Boek. Ik noemde geveltekens als deze in gedachten altijd een “oelebord” maar ik schijn daarmee een woord te hebben verzonnen dat noch Nederlands (“uilenbord”) noch Fries (“ûleboerd”) is. In elk geval gaat het om het bewerkte uiteinde van een nok, met de rechtopstaande makelaar. Vaak zit er een gat onder, waardoor uilen een schuur konden binnenvliegen, vandaar de naam.

Lees verder “Friese geveltekens”

Factcheck: Griekse democratie

Het spreekgestoelte op de Pnyx in Athene.

In een van de oudste versies van het epos van Gilgameš wil de titelheld ten oorlog gaan, maar een college van adviseurs verbiedt het hem. Daarop roept hij een volksvergadering samen die hem wel toestemming verleent. Simpele conclusie: democratie bestond al in het Mesopotamië van de Vroege Bronstijd.

Van de Fenicische steden uit de Late Bronstijd en de IJzertijd – Tyrus, Sidon, Beiroet, Byblos, Arwad – is niet zo heel erg veel bekend en ze zullen ook niet allemaal hetzelfde bestuurd zijn geweest, maar het staat vast dat er naast de koningen magistraten waren en dat de vorsten van tijd tot tijd het advies vroegen van volksvergaderingen. Ik aarzel of we dit een democratie moeten noemen: je zou willen lezen over soevereine besluiten door die vergadering en voor zulke informatie hebben we domweg te weinig bronnen. De jarenlange belegering van Tyrus in de vroege zesde eeuw is bij mijn weten de enige periode in de Fenicische geschiedenis waarvan we weten dat het volk zonder koning regeerde en dat is nou net een atypische situatie.

Lees verder “Factcheck: Griekse democratie”

Democratie

democracy

“Door de makers van Logicomix” staat er op het omslag van het stripverhaal Democratie, en die aanbeveling was genoeg om het mee te nemen. Het is niet onwaar: Alecos Papadatos tekent opnieuw, Annie Di Donna kleurt opnieuw. Wie van het oorspronkelijke team ontbreken zijn Apostolos Doxiadis en Christos Papadimitrou, die het brein vormden achter Logicomix en het tot een prachtig, terecht geprezen boek maakten. Tekenaar Papadatos werkt dit keer samen met Abraham Kawa en helaas pakt het, ondanks het boeiende thema, slecht uit.

Het verhaal zelf is boeiend genoeg. Aan de vooravond van de slag bij Marathon, waarin een Atheens leger een Perzische overmacht versloeg die de Atheense alleenheerser Hippias wilde terugbrengen, vertelt een zekere Leander het verhaal van het ontstaan van de democratie. Het voortbestaan daarvan is de inzet van het conflict met de Pers. Leander heeft meegemaakt hoe twintig jaar daarvoor de gedegenereerde heerschappij van Hippias ten einde was gekomen, deels door een Spartaanse ingreep, deels doordat de Atheense staatsman Kleisthenes (getekend als een blauwogige Demosthenes) had aangestuurd op een democratisch systeem.

Lees verder “Democratie”

De Verdediger van de Vrede

Lodewijk IV

In 1314 kozen de Duitse rijksgroten hertog Lodewijk van Beieren tot koning. Het was destijds gebruikelijk dat de koningen van het Heilige Roomse Rijk – zoals Duitsland destijds heette – probeerden zich daarna tot keizer te laten kronen, waarvoor men dan naar Italië trok om zich in Rome te vervoegen bij de paus. Ook Lodewijk trok naar Rome, hoewel op dat moment, 1327/1328, de paus verbleef in Avignon. Daarom verzocht de Duitse koning een vertegenwoordiger van het Romeinse volk hem te kronen. En zo geschiedde.

Dit was niet alleen omdat de paus er niet was. Er lag een ideologische keuze aan ten grondslag die te maken had met een omstreden boek dat in 1324 was gepubliceerd, de Verdediger van de vrede (Defensor pacis) van de Parijse geleerde Marsiglio dei Mainardini of, zoals zijn wetenschappelijke artiestennaam luidde, Marsilius van Padua. In het boek verbond hij enkele radicale consequenties aan het denken van de Arabische filosoof Ibn Rushd (Averroës), die erop had gewezen dat het religieuze en het wetenschappelijke kennen berustten op twee verschillende methoden, en de Brabantse denker Siger, die had gesproken van een dubbele waarheid. Dei Mainardini verbond hieraan de conclusie dat de kerk een ander soort waarheid bezat dan de staat en dat de twee zich zo min mogelijk met elkaar moesten bemoeien.

Lees verder “De Verdediger van de Vrede”