We zaten in het café, we dronken bier en we hadden het over Sapfo. Een vriend die ik veel te weinig zie, flapte eruit dat hij Sapfo niet anders kende dan als “één grote lacune”.
Daar zit wat in. De Griekse dichteres leefde ruim zesentwintig eeuwen geleden en haar poëzie is niet altijd even populair geweest. Hoewel ze is geprezen door bijvoorbeeld Plato, die haar de “tiende muze” noemde, raakte ze uit de mode. Nu werden teksten destijds geschreven op papyrusrollen, die nogal slijtagegevoelig waren. Een tekst moest elke eeuw worden overgeschreven. Aangezien in de Romeinse tijd niemand het geld nog over had voor het kopiëren van haar onmodieuze gedichten, verdwenen ze. Wat we over hebben, zijn vooral fragmenten, die vaak heel erg kort zijn.
Weer siddert in mij
de Liefde die het lichaam sloopt,
dat bitterzoet en
onweerstaanbaar sluipdier (fragment 130)
Dat is alles. De rest is niet overgeleverd. Sapfo is één grote lacune. Maar het weinige dat resteert, is enorm suggestief.
De maan is ondergegaan
met de Plejaden: midder-
nacht, de tijd verstrijkt.
Ik slaap alleen. (fragment 168b)
Hunkert Sapfo naar haar geliefde? Of is ze blij dat het werk erop zit en ze eindelijk een moment heeft voor zichzelf? We weten het niet. Als het gedicht al een antwoord heeft gegeven, heeft het gestaan in de lacune. Nog zo een:
Je bent me vergeten
…
Of wie anders van de mensen
Bemin je meer dan mij? (fragment 129)
Ondertussen is wel duidelijk dat Sapfo vooral voor en over vrouwen schrijft, en het zal wel waar zijn dat ze na de dood van haar echtgenoot jonge vrouwen in huis opnam en onderwijs gaf: goede manieren, muziek en literatuur. Meer weten we eigenlijk niet; de biografische details die in de oude bronnen staan vermeld, lijken vooral verzonnen om passages te verklaren die men ook destijds al niet begreep. Laten we het er dus op houden dat het gedichten voor en over vrouwen zijn.
Lieve moeder
Ik kan aan het weefgetouw
de spoel niet langer schieten
uit verlangen
naar een knaap gezonden door
de slanke Afrodite. (fragment 102)
Soms is Sapfo buitengewoon vilein.
Hoe kan die boerin je verblinden?
Die vrouw in boerenlompen,
die niet eens weet
hoe een jurk over de enkels
te draperen? (fragment 57)
En soms toont Sapfo een enorm cynisme:
Sterven is een kwaad:
Zo hebben de goden beslist.
Anders stierven zij ook. (fragment 201)
Maar steeds keert de liefde weer terug, zoals in dit terecht beroemde fragment:
De Liefde schudde mijn hart
zoals de wind uit de bergen
op de eiken valt. (fragment 47)
Het is grappig dat de betovering verdwijnt als we een wat langer fragment hebben. Dan zie je een goede dichteres aan het werk, een vrouw die het ambacht volledig beheerst – “zeer bekwaam”, zoals Wim Kan zou hebben gezegd – maar die haar teksten almaar niet weet te laten fonkelen.
Wat de korte fragmenten zoveel aansprekender maakt, is hun enorme directheid: in vijf tellen heb je contact gemaakt met de dichteres. Het is zoals het mozaïek dat ik hierbij afbeeld: je hebt meteen contact, en dat is alles. Zou het volledige mozaïek zijn overgeleverd, dan komen er allerlei extra gedachten bij – wat stelt dit plaatje voor, in welke artistieke traditie staat het, waarom heeft iemand het laten maken? De aanwezigheid van een context leidt dus af van de onmiddellijke ervaring. En dat geldt ook voor de poëzie van Sappho: doordat er weinig is, kom je niet toe aan grotere vragen. Het is niet alleen één grote lacune, het is de lacune die het zo aansprekend maakt.
Ik geloof dat dit ook geldt voor de Oudheid als geheel. Veel teksten en vondsten spreken onmiddellijk aan, juist doordat er zo weinig is. Dat betekent dat onze kennis van de Oudheid minder objectief is dan ons inzicht in recentere tijdvakken, maar het betekent ook dat onze ervaring emotioneel directer kan zijn.
[Alle fragmenten zijn geciteerd in de vertaling van Paul Claes, Liederen van Lesbos, 1985.]
Van Sapfo ken ik twee beetje “saaie” gedichten over haar heftige gevoelens bij het bekijken van de geliefde. Saai wegens topisch en al lang bekend en zo verder. Totdat je beseft dat ze de gevoelens van extreme angst beschrijft, vergelijkbaar met de aanblik van Medusa. Maar nu bij de aanblik van haar geliefde. Die schok voel ik nog.
Fantastisch gewoon.