Een tijdje geleden fietste ik van Zwolle naar Deventer. Ik was nog niet lang onderweg toen ik een gebouw zag dat ik nooit eerder had gezien maar uit duizenden herkende: Windesheim, een van de centra van de Moderne Devotie. Dat dit een kerkelijke vernieuwingsbeweging uit de Late Middeleeuwen is geweest, reken ik tot de algemene ontwikkeling. Je hoeft in elk geval geen professioneel historicus te zijn om ervan te weten. Ik hoorde er bijvoorbeeld zelf van toen ik op de lagere school zat. De Moderne Devotie maakt nu geen deel meer uit van de canon, maar in ons geschiedenisboekje stonden Geert Groote en de Broeders des Gemenen Levens keurig vermeld.
Je hoeft ook geen doctor in de geschiedwetenschap te zijn om te weten dat in diezelfde Late Middeleeuwen Johannes Hus en John Wyclif twee belangrijke vernieuwers waren van het Europese christendom. Dat was op dat moment inderdaad toe aan vernieuwing: al rond 1300 hekelde Dante de rijkdommen van de kerk, daarop volgden eerst het verblijf van de pausen in Avignon en vervolgens het Westers Schisma, waarin er zowel in Rome als in Avignon een paus was. Het Concilie van Pisa (1409) moest daaraan een einde maken maar het eindresultaat was dat er vervolgens drie pausen waren.
Schreef ik dat het concilie vergeefs zocht naar een oplossing voor de bestaande problemen? Ja, dat schreef ik. Tot de kerkelijke vernieuwingen behoorde de “conciliaire beweging”, die het idee van een standenvergadering à la Staten-Generaal wilde overplaatsen naar de kerk. Het concilie was in religieuze aangelegenheden de wetgevende macht. Gek genoeg vonden de pausen, alle drie, dat een heel slecht idee.
Groote, Hus, Wyclif, de conciliaire gedachte: niemand zal beweren dat de kerk in de veertiende en vijftiende eeuw niet aan het veranderen was. Hebt u liever een voorbeeld van bezuiden de Alpen? Girolamo Savonarola. Nog meer kritiek op de paus? Lees Erasmus’ Julius Exclusus, waarin hij Julius II door de mangel haalt. De kerk was volop in beweging. Niemand zal dat tegenspreken.
Behalve de Evangelische Omroep. Op het station in Leeuwarden zag ik een poster waarin zij Maarten Luther onder de aandacht wilde brengen. Niks mis mee, maar de wervende leus was dat de goede man de kerk in beweging had gebracht. En dat is natuurlijk onzin. De bijbehorende website dreunt nog even door met dat riedeltje.
Maarten Luther kan worden gezien als de eerste beweger van een stroming die Europa, en later de rest van wereld, ingrijpend veranderde.
Ja, de Reformatie heeft heel de wereld ingrijpend veranderd. Maar zeg alsjeblieft niet dat dat kwam door Luther, want dat riedeltje klinkt heel erg vals. Het is een voorbeeld van de “mythe van het geniale individu” en miskent dat de vernieuwing eerder had ingezet. Het is zoiets als alle vernieuwing in Turkije toeschrijven aan Atatürk en net doen alsof die niet voortbouwde op de vernieuwingen van de laatste Ottomaanse sultans.
Ik denk dat van de reformatoren vooral Savonarola en Zwingli krediet verdienen omdat ze als eersten zeiden waar het op stond. Let wel: dat was alweer enige tijd na Hus, Wyclif, Groote en het Concilie van Konstanz. Verder denk ik dat Calvijn een eervolle vermelding verdient voor het consistent doordenken van de ideeën van de Reformatie. Luther was noch “de eerste beweger” noch de belangrijkste vernieuwer. Wél was hij compromisloos eerlijk – en daardoor tactloos (deze website is uw aandacht meer dan waard) en radicaal.
Beste Evangelische Omroep: ik zal de allerlaatste zijn om het belang van de Reformatie te ontkennen, maar we schieten weinig op met het oplepelen van legenden. Dat soort vervalsingen van de waarheid, of wat ze beschouwden als de waarheid, waren Savonarola, Zwingli, Luther en Calvijn een doorn in het oog. Laat de kwakgeschiedenis achterwege. Sola veritas.
Tja, en dan hebben we het nog niet over zijn extreem anti-joodse schrijfsels. En al die mooie kerken die zijn vernield en ingepikt.
Volgens mij klopt het wel, met wat op- en aanmerkingen, wat de EO zegt. Tenminste als je onder het woord stroming protestantisme verstaat.Thomas More en Erasmus bleven katholiek en vielen de katholieke kerk niet af ten gunste van de protestantse geloofsbeleving. Luther was, als was het maar een paar maanden eerder dan Zwingli, de eerste protestant.
En dat het protestantisme Europa en de rest van de wereld ingrijpend veranderde (negatief en positief) zal niemand vreemd in de oren klinken. De EO beweert in hun boodschap ook niet dat Luther de enige was. Dat er in de Middeleeuwen al critici waren, staat geheel buiten kijf.
Het was misschien wat kort door de bocht van de EO en ook wat sensatiebelust, maar kwakgeschiedenis vind ik in deze context niet van toepassing. Dan denk ik aan het zoveelste graf van Jezus of dat dat het woord Allah op de kleding in een Vikingengraf is aangetroffen.
Die stroming, dat dat het protestantisme is… ik weet het niet. De hervormingen begonnen een eeuw voor Luther en leidden tot zeg maar twee kerkvergaderingen, Trente en Dordt, waar twee nieuwe kerken op voortbouwden. Het protestantisme is geen afsplitsing van het katholicisme, lijkt me; beide komen voort uit de hervorming van de laatmiddeleeuwse kerk.
In elk geval: Luther was de eerste beweger niet. Dat is echt klinkklare onzin.
Het afzweren van de paus als hoogste vertegenwoordiger en/of vertegenwoordiger van God op aarde en het ondergeschikt maken van de (katholieke) kerk aan het seculiere wereld is een reële breuk met het verleden.
De beweging die dit teweeg brengt, het protestantisme, maakt de weg vrij voor onze moderne kapitalistische maatschappij (Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus- Max Weber). In zoverre heeft Luther iets in gang gezet wat een breuk is met de middeleeuwse (feodale) maatschappij inclusief Middeleeuwse kerk. De katholiek kerk heeft geen hervorming van dat formaat met de zelfde impact (op)geleverd.
In zoverre kun je Luther beschouwen als eerste van een stroming (lees het protestantisme) die Europa, en later de rest van wereld, ingrijpend veranderde.
Het afzweren van de paus was, in een tijd waarin twee of drie pausen konden bestaan, minder revolutionair dan Luthers claim dat de Bijbel als enige document voor christenen relevant was. Maar juist dát was al voorbereid door anderen.
Het afzweren van de paus als hoogste vertegenwoordiger van God op aarde en het ondergeschikt maken van de (katholieke) kerk aan het seculiere wereld lijkt mij toch iets maatschappelijker relevanter dan het hebben van twee of drie pausen.
Maar dat was toch niets nieuws? Dat hadden de Hussieten ook al gedaan.
De Hussieten hadden nog een klein lijntje met Rome. Volgens mij werden Hussietische predikanten nog bevestigd vanuit Rome, uit mijn hoofd.
Ik heb juist begrepen uit de geschiedenislessen dat Luther eigenlijk helemaal geen scheuring wilde, dus om hem nu “de eerste protestant” te noemen doet hem geen recht. Hij wilde verandering, uiteraard, maar wel bínnen de Kerk van Rome.
Er is in Deventer een Geert Groote huis. Met voor de liefhebbers een museum film: https://youtu.be/qtE4Ye8tbG4
Kerkhervorming of reformatie is een nieuwe vorm van het oude.
Was het wel een verbetering?
Inquisitie was iets van de RK Kerk.
Kerkhervormers gingen evengoed op jacht naar tegenstanders.
Kerkhervormers als moordenaars:
Wat deed Luther met de Wederdopers van Münster? Hij bracht ze om met het zwaard.
Wat deed Zwingli met de Anabaptisten? Hij verdronk ze in dichtgenaaide zakken.
Wat deed Calvijn met Anti-trinitariërs? Hij gebruikte de brandstapel.
Echt een manier om misstanden te bestrijden, nietwaar?
Tsjonge, over kwakgeschiedenis gesproken: alsof Luther die kerken ‘ vernield en ingepikt’ heeft.
Het is zoiets als moslims verwijten dat de IS allerlei archeologische overblijfselen vernietigd heeft.
Overal en altijd wordt godsdienst misbruikt om gewelddaden te begaan. Dat was zo, dat is zo en ik vrees dat dat ook zo zal blijven.
Ik zou niet weten wat dat te maken heeft met de verandering die de Reformatie teweeg gebracht heeft. En inderdaad, veel eerder dan Luther.
Het Lutherdenkmal in Worms geeft een mooi visueel beeld van de hulp die Luther van zijn voorgangers kreeg. Op de hoeken van de sokkel van zijn standbeeld kregen vier vroegere kerkhervormers een plaats. Dat zijn Girolamo Savonarola, Jan Hus, John Wycliff en Petrus Waldus. Die laatste was de voorman van de Waldenzen, een vervolgde groepering die vanuit Frankrijk naar Savoie en Noord Italie moest vluchten.
ik dacht dat dat idee van weber mbt protestantisme en ethiek onderhand weerlegd was (!?).
De discussie hierover gaat nog steeds door. Vandaar dat ik schrijf ”maakt de weg vrij”.
Ik denk dat dit een van de beruchtste misverstanden is uit de historische wetenschap. In de jaren twintig schreef Tawney dat hij het oneens was met Weber. Tawney, zijnde een Brits, begreep niets van de typenleer. In een latere druk van zijn boek heeft hij zijn verwijten dan ook herroepen. Maar dat is niet echt doorgedrongen. En aangezien Britten en Amerikanen monolinguïstisch gehandicapt zijn, namen ze ook nooit werkelijk kennis van Webers eigen werk.
Dat wil niet zeggen dat Weber volledig gelijk heeft, maar tussen protestantisme en kapitalisme bestaat wel, om zo te zeggen, een “Wahlverwandtschaft”.
‘Wahlverwandtschaft’: daarmee sla je de spijker op de kop in het verlengde van wat Floris Cohen over die door Weber geopperde relatie tussen ‘het’ protestantisme’ en ‘het’ kapitalisme en Webers genuanceerde kijk daarop opmerkt in zijn buitengewoon boeiende en daarom hierbij van harte aanbevolen studie “Het knagende weten”, Amsterdam, 2016 waarin Weber uitgebreid aan bod komt.
Je typering van de wijze waarop de EO zijn historische gelijk meent te kunnen / te mogen halen
als ‘kwak-geschiedenis’ is me werkelijk uit hoofd en hart gegrepen. Daarbij is nog te bedenken, dat Luthers gestalte van ‘de’ reformatie in ‘onze’ vaderlandsche geschiedenis nauwelijks of op de keper beschouwd geen formatieve rol heeft gespeeld. Niettemin trekt die EO in een pagina-volle advertentie in (waar anders) Trouw een directe lijn vanuit Luther via Willem van Oranje en Rembrandt (‘bien étonnés de se trouver ensemble’) naar Abraham Kuyper (en naar ‘for that matter’ Martin Luther King). Trouw doet trouwens voor EO’s kwakgeschiedenis niet onder: in een reeks artikelen van elk twee hele pagina’s in het katern ‘de Verdieping’ gaat het op zoek naar sporen van de Reformatie (uiteraard met hoofdletter) doorheen de geschiedenis, sporen die het tot op de dag vandaag werkelijk overal aantreft en die uitsluitend in positieve zin. Er zijn intussen 25 afleveringen verschenen, stuk voor stuk terug te lezen op http://www.trouw.nl/lutherjaar
en werkelijk alle tergende clichés, uiteraard ook die van de onjuist weergegeven Weberthese, passeren de revue. En wat, retorisch vragenderwijs, te denken van de 8-delige televisieserie ‘Achter de dijken’ waarin popdeskundige en domineeszoon Leo Blokhuis ‘op zoek gaat naar de invloed van het calvinisme (sic) op onze volksaard’? Dat ‘we’ zo hard werken, met mate drinken,
op tijd naar bed gaan om vroeg uit te veren te kunnen, en daarbij gedisciplineerd en zuinig zijn,
dat hebben ‘we’ allemaal aan de Reformatie te danken en daarom: “Dankt allen God en weest verblijd omdat gij Nederlanders zijt” (om het met dominee-dichter Nicolaas Beets te zeggen).
En je gelooft werkelijk je ogen en oren niet, als je Freek de Jonge desgevraagd zijn ‘innerweltliche Askese’ als van huis uit calvinistisch hoort en ziet beamen: domineeszoon nietwaar net als Leo die er dan ook instemmend bij staat te knikken. Het spreekt vanzelf dat de nationale hofnar Herman Pleij er zijn ‘sweeping statements’ omtrent ‘ons Nederlanders’ ter wetenschappelijke fundering aan toe mag voegen (en ja hoor, daar zijn die waterschappen weer). Enfin, met de slotviering in de Utrechtse Domkerk (‘locus est omen’) op dinsdag 31 oktober aanstaande valt het doek voor het reformatiejaar: ‘causa finita’ en morgen gezond weer op.
In de nacht van 27 naar 28 oktober werd Erasmus, die andere Hervormer, geboren en dus vier ik vandaag zijn verjaardag: proficiat (te zijner gedachtenis heb ik een kaars voor hem ontstoken in de OLVrouwe basiliek in mijn woonplaats Maastricht en voor nu: ‘ad fundum’).
Eergisteren schreef Trouw over de assyrieërs en Nineveh, en omdat ik zelf de fouten er niet in zag dacht ik: die zal ik dus hier wel lezen, maar nee eerst een stukje over getallen (waarin het woord kaligrafie een erg mooie zelfverwijzing was) en vandaag Luther.
Wat bij de EO en Luther m.i. vooral fout gaat is dat de EO een etiket op Luther probeert te plakken, en – zoals bekend – etiketten worden gemaakt door de firma Procrustes. En de eerste reageerder plakt meteen een ander etiket en zo kunnen we nog een tijd tegen elkaar te keer gaan, zonder daar iets mee op te schieten. Men ziet daarbij over het hoofd dat mensen mensen blijven mensen, of ze nou protestant, katholiek of atheïst zijn en dat zij dus hele mooie en hele lelijke dingen blijven doen. Maar om dat nou toe te schrijven aan hun protestant, katholiek of wat dan ook zijn, dan is zoooo kort door de bocht. Ik wordt daar wel eens moe(deloos) van. Een beetje behoorlijke analyse pakt nog een paar meer factoren mee in de beschrijving van een historisch gebeuren of proces.
jacob krekel
Zie op Histoforum de recensie van Pettegree, Andrew, Het merk Luther, Amsterdam/Antwerpen, Atlas Contact, 2016, onder meer over antisemitisme. url: http://histoforum.net//recensies/luther.html
Wat het vernielen van mooie kerken betreft: in de tentoonstelling over retabels in Antwerpen (1993) kwam de overgrote meerderheid uit Duitse lutherse kerken. De beeldenstorm heeft in de Zuidelijke Nederlanden slechts één kerk gespaard: Zoutleeuw (bij Tienen)
Dank je wel. Ik zal het verbeteren als ik er even tijd voor heb.
Ok, het was ingewikkeld met de Hussieten. De hoofdstroming van de Hussieten heette de Utraquisten. De Hussieten weken af van de katholieke kerk door prediking in de volkstaal (Tsjechisch) en het belang van de eucharistie voor alle gelovigen, ook kinderen. Vanaf 1471 hadden de Utraquisten geen eigen aartsbisschop meer, ‘en in een merkwaardig compromis met de rest van de katholieke wereld stuurden ze priesterkandidaten naar Venetië om zich in die onafhankelijk ingestelde republiek te laten wijden door een bisschop.’ (cit. uit Diarmid MacCulloch, ‘Reformatie. Het Europese huis gedeeld 1490-1700’, (Utrecht 2005), pag.51). De Hussieten hadden zich dus losgemaakt van het pauselijk gezag, maar niet totaal van de katholieke ‘Christenheid.’