Dat dit beeldje de Griekse oorlogsgodin Athena voorstelt, zal niet de meest verrassende mededeling zijn die ik kan doen, maar de vindplaats is wel verrassend: in de Punjab, in het noorden van Pakistan. Het beeldje is nu te zien in het museum van Lahore, dat u misschien kent omdat het wordt genoemd op de eerste bladzijde van Rudyard Kiplings roman Kim: “the old Ajaib-Gher – the Wonder House, as the natives call the Lahore Museum”. (Ook het kanon waarop Kim “in defiance of municipal orders” zit, bestaat echt.)

Anders dan men wel eens leest, heeft de Griekse aanwezigheid in de Punjab niet rechtstreeks te maken met de veldtocht van Alexander de Grote (326 v.Chr.). Die kwam, zag, overwon en vertrok. Toen hij drie jaar na zijn overwinning aan de rivier de Jhelum overleed, was de Indusvallei in feite ontruimd en het meest blijvende resultaat was dat een jonge Indische krijger, Chandragupta, had gezien hoe je een leger organiseerde. Hij volgde het voorbeeld van Alexander en stichtte het Maurya-rijk, dat onder zijn kleinzoon Asoka heel India omvatte. Hier bloeide het boeddhisme.

De dichtstbijzijnde Griekse steden lagen in wat nu Afghanistan heet: de status van het huidige Begram (het vliegveld van Kabul) is onduidelijk, maar de Baktrische steden Herat, Balkh (Mazar-e Sharif) en Aï Khanum waren zeker in Griekse handen. We moeten hier denken aan een tot horigheid gereduceerde inheemse bevolking, die werd bestuurd door een elite van Grieken en Macedoniërs. De eerste westerlingen die hier kwamen wonen, zijn daar door de Perzen naartoe gedeporteerd, maar de echte kolonisatie vond plaats toen Alexander er enkele duizenden huurlingen achterliet.

Na de dood van Alexander heersten de afstammelingen van zijn generaal Seleukos Nikator over het Aziatische deel van het Alexanderrijk. De Baktrische Grieken hadden in die tijd nog contact met de Mediterrane wereld, maar dat veranderde na 245, toen Parni-nomaden het noordoosten van het huidige Iran veroverden en de weg naar het westen afsneden. De Griekse steden organiseerden zichzelf en koning Euthydemos slaagde er zelfs in Gandara (de vallei van de rivier de Kabul) te veroveren, en voegde daar, toen hij merkte dat het gezag van de Maurya’s niet meer was wat het was geweest, de Punjab aan toe.

Pas nu vestigden de Grieken zich echt in dit gebied. Euthydemos’ zoon Demetrios de Onoverwonnene stichtte in de Punjab een nieuwe residentie, Taxila-Sirkap, die het voornaamste van Griekse cultuur in het oosten werd toen de nomaden ook Baktrië veroverden. In het wonderlijke rijkje ontstond een nieuwe cultuur met Griekse en boeddhistische invloeden. Het beeldje, een voorbeeld van wat bekendstaat als Gandara-kunst, hierboven zal dateren uit de eerste eeuw voor of na het begin van onze jaartelling.

De grote historicus van de Indo-Griekse cultuur was A. K. Narain, die vorige maand is overleden.

[Dit was de eenendertigste aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]